Od 1892-e do 1908-e godine radila je u Nišu, slobodnozidarska radionica pod imenom “Nemanja”. Arhitektonske table sa sastanaka, izveštaji, matrikule i ostala dokumenta vezana za rad ove lože dele sudbinu većine dokumenata vezanih za rad masonskih loža u Srbiji. Zahvaljujući ratovima, okupatorima, radu stranih i domaćih tajnih službi, zahvaljujući posleratnoj Državnoj bezbednosti i drugim institucijama koje su se bavile ovom problematikom u raznim periodima naše istorije, dokumentacija o “Nemanji” je premeštana, skrivana i na kraju nepovratno izgubljena. Svi podaci na kojima se zasniva priča o “Nemanji” od 1892-e do 1908-e godine potiču iz dokumenata u kojima se “Nemanja” pominje posredno. To su u prvom redu sačuvane arhitektonske table lože „Pobratim“ iz Beograda, koja je najzaslužnija za osnivanje i kasniji rad „Nemanje”. Tu spadaju i vesti objavljivane u štampi iz tog perioda, kao i sačuvani primerci časopisa „Neimar“ koji je za potrebe slobodnozidarske zajednice izdavao Vrhovni Savet Srbije počevši od 1914-e godine.
Okolnosti u kojima nastaje Nemanja
“Nemanja” nastaje u jeku krize u funkcionisanju namesništva koje upravlja Srbijom dok se čeka da mladi kraljević Aleksandar Obrenović postane punoletan i preuzme presto. Aleksandar Obrenović razrešava krizu tako što 1893 preuzima vlast i počinje svoju vladavinu koja završava Majskim prevratom i njegovim ubistvom 1903-e godine. Politički život karakterišu sukobi liberala i radikala, kao i povrmeni državni udari tokom kojih Aleksandar Obrenović često suspenduje ustav i vladu i povremeno uspostavlja svoju neprikosnovenu vlast. U Nišu, palanci koja nakon oslobađanja od Turaka sve više raste i počinje da liči na pravi grad, svoje poslednje devojačke dane provodi Zona Zamfirova, Ivko slavi svoju čuvenu slavu a Kalča obilazi kafane praćen svojim vernim četvoronogim prijateljem Čapom. Profesor gimnazije Stevan Sremac duh vremena živopisno opisuje u svojim knjigama.
Slobodno zidarstvo je bilo u usponu. Srpski masoni 2. februara 1891-e po svim masonskim pravilima i u skladu sa Andersonovom konstitucijom osnivaju u Beogradu ložu “Pobratim”. Nemački masoni im sugerišu da se stave pod zaštitu Velike Lože Ugarske i oni su poslušali taj savet. “Pobratim” je brzo ojačao a javila se želja da se masonski rad pokrene i u drugim gradovima. Tako se krenulo sa prijemom i ubrzanim napredovanjem određenog broja Nišlija, koji su pripremani da u vremenu koje sledi oforme ložu u Nišu.
Osnivanje “Nemanje”
Osnivači Nemanje većinom dolaze iz “Pobratima” koji je to vreme radio pod zaštitom Simboličke Velike lože Ugarske, tako da je po automatizmu i “Nemanja” priznavao tu istu vrhovnu vlast. Jedan od osnivača i prvi starešina “Nemanje” bio je nekada član lože “Sloga, Rad i Postojanstvo”. Jedan od osnivača bio je ranije član tada već uspavane lože iz Turn Severina. U trenutku unošenja svetla Nemanja je imao 10 članova. Prvi starešina Nemanje zvao se Đorđe S. Nešić, a unošenje svetla je obavljeno u proleće, na “drugi dan Duhova”, odnosno, 25 maja 1982-e godine. O osnivanju lože izlazi kratka vest u lokalnom glasilu radikalne stranke “Sloboda” u rubrici “Niške vesti”. U članku se pominje ime starešine Đorđa S. Nešića i imena viđenijih gostiju iz Beograda.
Prema legendi, tokom III Krstaškog pohoda i prolaska krstaša kroz Srbiju, Stefan Nemanja je posvećen u viteza viteškog reda koji čuva tajne i drevna znanja kasnije ugrađena u slobodnozidarsko učenje. U okolini Niša je 1189-e godine došlo do susreta Fridriha Barbarose i Stefana Nemanje. Iako neki istoričari smatraju da je do susreta došlo iz čisto profanih obostranih interesa vezanih za proširenje teritorije i uspostavljanje uticaja, nije isključeno da je tokom susreta začeta i mnogo dublja duhovna veza između predstavnika u to vreme najmoćnije zapadnoevropske sile i Srbije koja je u to vreme bila u usponu i pokušavala da izađe iz zagrljaja Vizantijskog cara. U svakom slučaju ova romantična pretpostavka o Stefanu Nemanji a zatim i istorijska činjenica da se pred kraj života odrekao prestola i zamonašio, čime je potvrdio svoju izuzetnu duhovnost, inspirasali su su Nišlije da 1892-e godine za ime novoosnovane masonske lože uzmu ime “Nemanja”.
Osnivači Nemanje bili su:
- Atila Okoličani apotekar iz Niša, slobodni zidar od 11. juna 1981 kada je u “Pobratimu” iniciran zajedno sa još dva kandidata s juga Srbije.
- Karlo Materni preduzimač iz Niša, drugi Nišlija iniciran istovremeno s Atilom Okoličanim.
- Pera Aranđelović iz Pirota, po zanimanju trgovac, iniciran istovremeno kada Atila Okoličani i Karlo Materni. Sva trojica su na treći stepen podignuta 23. februara 1982-e godine zajedno sa još trojicom Nišlija, primljenih u “Pobratim” nešto kasnije
- Stevan Sremac profesor gimnazije i pisac iz Niša, primljen je u “Pobratim” na radu čiji se datum tačno ne zna, ali je izvesno da je to bilo nakon inicijacije već pomenute trojice braće s juga Srbije. Zna se pouzdano da je Stevan Sremac unapređen u stepen pomoćnika na radu 22. februara 1892-e godine a da je na treći stepen podignut odmah sutradan 23. februara 1892-e godine. Prilikom inicijacije i unapređenja Stevan Sremac je bio u društvu još dvojice Nišlija i oni će zajedno sa ranije iniciranom trojkom postati okosnica “Nemanje”.
- Kosta Tasić trgovac iz Niša, iniciran je i unapređivan zajedno sa Stevanom Sremcem.
- Lazar R. Petrović, iniciran je i unapređivan zajedno sa Stevanom Sremcem i Kostom Tasićem,
- Đorđe S. Nešić, trgovac iz Niša, značajan po tome što je bio prvi starešina “Nemanje”. Iniciran u loži „Sloga, Rad i Postojanstvo“ koja je svojevremeno bila pod zaštitiom Velikog Orijenta Italije. Iako su pripadale različitim obedijencijama, loža „Sloga, Rad i Postojanstvo“ i loža „Pobratim“ održavale su prijateljske odnose.
- Kao osnivač Nemanje u arhitektonskim tablama „Pobratima“ pominje se i izvesni brat Nekocić, ranije iniciran u Turn Severinu u loži koja je u vreme osnivanja „Nemanje“ već bila uspavana.
- Nišlija J. Senkijević, po zanimanju lekar, se takođe pominje kao jedan od osnivača „Nemanje“, ali ga nema u zapisnicima s radova “Pobratima”. Verovatno je prihvaćen kao slobodni zidar iniciran u nekoj od loža u inostranstvu.
Očigledno je da su Nišlije u “Pobratimu” napredovale po ubrzanom postupku sa ciljem da se što pre osposobe i formiraju ložu u Nišu. Par meseci nakon osnivanja, već u septembru 1892-e godine “Nemanja” u svoje redove prima novu braću a u arhitektonskoj tabli “Pobratima” se pominju imena braće iz Beograda koja su putovala za Niš da pomognu oko prijema novih učenika.
Stevan Sremac i napad liberala na “Nemanju”
Najpoznatiji osnivač Nemanje nesumnjivo je profesor Niške gimnazije “Njegoš”, Stevan Sremac. “Nemanja” je osnovan u maju, a već 16 septembra 1892-e godine na sopstveni zahtev Stevan Sremac dobija premeštaj i odlazi za Beograd gde nastavlja posao profesora u III Beogradskoj gimnaziji. Stevan Sremac je istaknuti aktivista liberalne stranke i za vreme njegovog boravka u Nišu liberali nisu komentarisali osnivanje i rad “Nemanje”. Međutim, samo mesec dana nakon njegovog odlaska za Beograd, glasilo liberalne stranke u Nišu, “Stara Srbija”, objavljuje članak u kojem žestoko napada slobodne zidare i “Nemanju”, tvrdeći da su marionete u službi austrougarske imperijalističke politike. Ostrašćen i međupartijskom borbom obojen članak izazvao je veliki revolt Niških slobodnih zidara. Starešina “Nemanje” piše oštar demant koji “Stara Srbija” odbija da objavi. Oko ovog članka digla se velika gužva i u prestonici, tako da se pokreće niz intenzivnih konsultacija među kojima jedan brat iz “Pobratima” odlazi kod ministra unutrašnjih poslova tražeći od njega da interveniše. Đorđe S. Nešić preduzima niz koraka, između ostalog podnosi tužbu protiv “Stare Srbije” a u radikalskom glasilu “Sloboda” objavljuje demant u vidu članka koji veoma afirmativno govori o slobodnom zidarstvu. Dva dana nakon ovog članka i “Stara Srbija” najzad popušta i donosi kratku ogradu od ranije objavljenog teksta. Pretpostavlja se da je objavljivanje ovog demanta urađeno na ličnu intervenciju Stevana Sremca. Nema pisanih tragova niti drugih dokaza o tome da li je Stevan Sremac nastavio masonski rad u nekoj od Beogradskih loža.
Prestanak rada “Nemanje”
Za Kraljevinu Srbiju i Srpske masone u njoj, veoma je značajna 1908-a godina. Nacionalni ponos je zagrejan do usijanja austrougarskom odlukom o aneksiji Bosne i Hercegovine. Briga za Srbe preko Drine tera srpske masone da iskoriste svoje masonske veze i zatraže pomoć matične Velike lože, odnosno Simboličke Velike Lože Ugarske, te da preko nje pokušaju da učine nešto konkretno na zaštiti svojih nacionalnih interesa. Odgovor Simboličke Velike Lože Ugarske bio je hladan i sveo se na poruku da ne želi da se meša u pitanja takve vrste. Razočarani ovakvim držanjem srpski masoni na radu “Pobratima” održanom 10 oktobra 1908-e godine u Beogradu donose odluku da napuste okrilje Simboličke Velike Lože Ugarske i zauzimaju stav da na dalje o svojoj sudbini treba da odlučuju sami, odnosno da treba da počnu sa aktivnostima usmerenim ka formiranju sopstvene nacinalne Velike lože. Aneksiona kriza dovodi do toga da masonski rad u Srbiji nakratko zapadne u ozbiljne probleme i na kratko izgubi na zamahu. U tim trenucima dezorjentacije i uzavrelih nacionalnih osećanja loža “Nemanja” u Nišu prestaje sa radom. U vremenu koje sledi “Pobratim” se revitalizuje, a od njegovih delova se formiraju dve nove lože. Međutim, izostaje ponovno buđenje “Nemanje”. “Nemanja” se ne pojavljuje ni 1912-e godine u vreme istorijskog osnivanja Vrhovnog Saveta i Velike Lože Srbije, a ne javlja se ni kasnije u okviru Velike Lože “Jugoslavija”.
Današnji “Nemanja” reosnovan je tek 11. novembra 2004-e godine pod okriljem Velike Nacionalne Lože Srbije i to na vrlo sličan način kao i prvi “Nemanja” daleke 1892-e godine. Nišlije koje su pre toga započele svoj masonski život uglavnom u “Pobratimu” u Beogradu, jednog trenutka su odlučile da svoj masonski rad nastave u gradu u kojem žive. Zanimljivo je da je i ovom prilikom ponovljena neverovatna slučajnost da pored gotovo svih članova lože koji dolaze iz “Pobratima” prvi starešina ne bude prethodno član “Pobratima”. Ovoga puta prvi starešina brat G.O. je došao iz lože “Sloboda”. Do informacija o radu i aktivnostima današnjeg “Nemanje” može se doći praćenjem vesti o aktivnostima slobodnih zidara objavljenih na sajtu Velike Nacionalne Lože Srbije.
Brat Č.V. “Nemanja” Niš