U periodu do Prvog svetskog rata “srpska masonerija je delovala kao neka vrsta društvenog kluba, udruženja, paralelne demokratije” i “lože su u velikoj meri bile okupirane pitanjem oslobođenja i ujedinjenja srpskih zemalja”. [1] Čak Velika simbolička loža Ugarske jednom prilikom opominje ložu “Pobratim” “da se manje bavi politikom a da govor o drugim balkanskim narodima primere masonskom tonu.” [2]
Skoro sasvim istovetan pristup i orjentacija u radu srpskih loža se nastavlja i nakon ujedinjenja 1918. Godine unutar Velike Lože Jugoslavija, što se može videti iz godišnjih izveštaja [3] i svečanih beseda održanim na godišnjim skupštinama [4]. Tako Veliki besednik Br. Damnjan Branković na ovim skupovima 1928 i 1930. Godine, u jednom delu svoje besede ističe: “Naš vek postavlja nove zahteve i kida svaku vezu sa zastarelim pojmovima, a što se tiče mistike od nje se imamo kloniti, jer mi kao pobornici istine i kulture duha, nemamo i ne treba da imamo s njom ničeg zajedničkog. Mi smatramo za veliki greh i za jednu vrstu bolićive reakcije, uvlačiti braću – kao slobodne ljude- u carstvo bajki i maštanja.” [5]. Radi ispravnog shvatanja ovde navedenog, treba imati u viduda je to vreme secesionizma od strane pojedinih zagrebačkih loža, pa ove kritike treba razumeti u tom smislu, s obzirom da se ovim ložama pripisivalo idejno saživljavanje sa ezoterijom. To se može naslutiti i iz nastavka istog izlaganja, gde dopušta da je “suština masonerije sklad između mističnog romantizma i racionalizma.”
Tih dvadesetih godina prošlog veka učenje Sigmunda Frojda i praksa psihoanalize postaje sve prisutnija i uticajnija, naročito u intelektualnim krugovima Zapadne Evrope i razvijenogh Sveta. Počinje da se posvećuje sve više pažnje psihološkoj dimenziji čoveka, duševnom zdravlju i racionalnom funkcionisanju u svakodnevnoj realnosti. Tridesetih godina u svojoj knjizi “Treći stub”, Izrael Regardie, nekadašnji sekretar poznatog okultnog Bratstva “Zlatna Zora” iz Engleske, preporučuje svim duhovnim aspirantima, da se pre uključivanja u duhovne škole i prakse, podvrgnu procesu psihološkog pročišćavanja, tj. psihoanalizi. Na taj način bi osvestili, pročistili i pojasnili svoje prave motive za stupanje na put duhovnog tragalaštva i umanjili mogućnost psiholoških kontaminacija i blokada na putu duhovnog napredovanja. Prepoznavanje te potrebe srećemo i kod već pomenutih beseda poštovanog Br. Damnjana Brankovića “da se ubuduće razmatra duševna uravnoteženost kandidata”: [6]
Da bi potpunije razumeli duh tog vremena, vezano za temu koju mi ovde obrađujemo, nužno je istaći da je u Srbiji nakon Prvog svetskog rata prosto buknuo spiritizam i da su se spiritističke seanse održavale, ne samo u gradovima već gotovo i u svakome selu. Taj fenomen je lako razumeti kada se ima u vidu procenat stradanja srpskih vojnika tokom Balkanskih i Prvog svetskog rata. Radilo se pretežno o mladim ljudima, te je lako razumeti tu usmerenost njihovih najbližih, supruga i majki, u okretanju ka onostranim dimenzijama života i pokušaju za bilo kakvim kontaktom sa svojim bližnjima i kakvom-takvom utehom. To je i vreme kada u Srbiju masovno dolaze izbeglice iz Rusije, nakon oktobarske revolucije, koji sa sobom takođe donose
razne vrste okultnih učenja i praksi. Dvadesetih godina iz Evrope od strane naših studenata koji su se tamo školovali, dolazi teozofsko i antropozofsko učenje. U Beogradu je 1928. Godine osnovano Jugoslovensko antropozofsko društvo, a nekoliko godina ranije (1924) u Zagrebu je osnovano Jugoslovensko teozofsko društvo. Oba ova pokreta i učenja koja su zastupali, predstavljaju jednu vrstu pokušaja da se u duhovnoj oblasti primeni naučni metod i da se čovek i duhovne pojave obrade i predstave kao novi, potpuniji i savremeniji vid saznanja. Brojna Braća iz masonskoih Loža su se istovremeno uključivala i pripadala ovim različitim duhovnim pokretima i grupama, tako da je neminovno dolazilo do ukrštanja i preplitanja u pogledu teorije i prakse po brojnim pitanjima. Dobar primer za to je i naš tadašnji Br.Vojislav Kujundžić, mason, koji je u Beogradu istovremeno vodio i teozofsku ložu “Istok”, a naračito se istakao kao osnivač društva “Oganj” i pristalica kremiranja u šta se na samome početku uključio i Br. Đorđe Vajfert. Nesumnjivo da se ovde radi o prisustvu i uticaju teozofskog i antropozofskog učenja, sa idejom da se čovekovoj duši pomogne pri konačnom odvajanju od fizičkog tela i vezanosti za ovdašnji materijalni svet, te tako ubrza put i olakša suočavanje sa višim duhovnim razinama.
Uticaj svih tada prisutnih ezoterijskih učenja i praksi, autohtonih i “uvezenih”, čiji je broj značajno veći od ovde nabrojanih, uočava se i u prisustvu slovenofilstva – negovanju slovenske mitologije i unošenju slovenskih elemenata, te na kraju u pravcu zalaganja za stvaranje slovenske masonerije naspram anglosaksonske, germanske i latinske. U tom pristupu Sloveni se doživljavaju kao neka vrsta buduće naprednije civilizacoije. Jednu od inspiracija i podsticaja u tom pravcu takođe nalazimo u Antropozofiji i učenju njenog osnivača Dr Rudolfa Štajnera. Naime, kada govori o istorijskim epohama razvoja ljudske vrste, Štajner razlikuje nekoliko faza, prema kome se tadašnji (i dosadašnji) period (Štajner je umro 1925. Godine) svrstava u period dominacije naroda sa engleskog i nemačkog govornog područja. Narednu fazu razvoja Štajner je krstio kao “Slovenska” i simbolično, na monumentalnoj zgradi drugog Geteanuma (Dornah, Švajcarska) vrata budućnosti su okrenuta prema Istoku, ka Rusiji i drugim, našim, slovenskim narodima.
U svrhu dopunjavanja naše slike tog perioda, nužno je da makar na kratko bacimo pogled i na odnos Srpske pravoslavne crkve, kako prema pitanjima duhovnosti i ezoterije, tako isto i u odnosu prema slobodnom zidarstvu. Za razliku od Katoličke crkve, za koju možemo reći da je više mentalno i dogmatski ustrojena, te samim time i jasno određena, kruta i eksplicitna po brojnim relevantnim pitanjima iz teološkog domena, Srpsku pravoslavnu crkvu odlikuje veća mentalna otvorenost, te u praksi i na terenu, kod njenih sveštenika i vernika, u većoj meri se uočava tolerancija, prihvatanje i uklapanja sa lokalnim narodnim običajima i starom tradicijom. I tokom same crkvene prakse, u liturgoiji, prisutno je mnogi više emotivnih i telesnih formi ispoljavanja vere, te je time osiguran i jedan značajno širi i slobodniji prostotr za lični pristup i neposredni doživljaj. Eksplicitno, kada je u pitanju masonerija, Srpska pravoslavna crkva se nije nikada zvanično izjašnjavala, niti se pridruživala osudama, koje su dolazile ne samo od Katoličke crkve, već i od drugih pravoslavnih crkava, Ruske, Grčke i Rumunske, koje su to učinile 30-tih, godina, znači puna tri veka kasnije u odnosu na Katoličku crkvu. Pored toga, uočava se i jedna podudarnost između srpske masonerije i Srpske pravoslavne crkve u vezi sa srpskim nacionalnim pitanjem i sveukupnim ciljevima i poslovima u vezi sa time. Ni tada, kao ni sada, u Srbiji, članstvo u Masoneriji ne znači istovremeno i prekid sa crkvom, što najčešće jeste slučaj u katoličkim sredinama. Mnoga naša današnja Braća ovde u Srbiji su kupila i počela da čitaju Bibliju tek nakon prijema u Bratsvo. Najčešće viber poruke koje Braća u Srbiji, danas šalju jedni drugima, pored obaveštenja o ritualnim radovima i drugim dešavanjima, kao i čestitki za rođendane, jesu upravo čestitke za porodične slave.
Prema italijanskom autoru Masimo Introvinjea, unutar masonerije mogu se razlikovati dve struje hladna i topla. Istorijski gledano, hladna struja nastanak masonerije vezuje za srednjovekovne zidarske esnafe, nastup renesanse, ideje prosvetiteljstva, razvoj nauke i umetnosti, te za18-ti vek. Dok topla struja vidi masoneriju kao nastavljača drevnih misterija, koje svoje poreklo vuku iz Indije i drevnog Egipta. Po njima, masonerija predstavlja prastaro okultno bratstvo, u kome simboli i stara znanja imaju ključnu ulogu u ukupnoj doktrini i praksi, te se masonerija ne može svesti i reducirati samo na humanitarno udruženje.
Gledano sa današnjeg nivoa svesnosti ili naučnog razvoja, pristup “hladne” masonerije tog vremena, uzimajući u obzir napred pomenute citate, u priličnoj meri nalikuje materijalizmu i tada ubrzano narastajućoj i zvanično, između dva rata, zabranjenoj komunističkoj ideologiji. Različiti pristupi čovekovoj unutrašnjoj sferi, i jedna vrsta sukobljenosti između psihološkog i duhovnog je karakterisala čitav dvadeseti vek, u smislu da su pristalice ezoterije, psihološka učenja i praksu smatrali površnim i nepotpunim, a da su, na drugoj strani, psiholozi, psihoanalitičari i psihoterapeuti svako skretanje ka duhovnosti tretirali kao ličnu slabost i nesposobnost suočavanja sa realnim životom. Do neke vrste pomirenja, dolazi tek u zadnjoj dekadi dvadesetog veka, kada se prihvata i uzima u obzir celokupna, holistička, priroda čoveka. U danas prisutnim i popularnim psihoterapijskim metodama, pored rada na umu, svesnom i podsvesnom, kao i rada na emocijama te životnim energijama, posebna pažnja se pridaje radu sa telom, tzv. telesno orjentisana psihoterapija. Pri tome se polazi od saznanja da je telo glavni nosilac, jedna vrsta arhiva i rezervoara, celokupnog znanja kroz koje je jedan pojedinac prolazio, i to ne samo u ovom životnom veku već od samog svog nastanka. Čovekovo telo, takoreći svaka njegova ćelija, sadrži u sebi sabrana i konzervirana sva iskustva i vekovnu mudrost, da tako kažemo, od početka vremena. Čovekovi intuitivni impulsi i iznenadna saznanja, žiške šire i dublje osvešćenosti, dolaze iz tog najdubljeg nivoa čoveka, praktično iz tela. U tom smislu trebna razumeti i VM Francuske, našeg poštovanog Brata Thierry Zaveroni, kada je na skorašnjem ptredavanju u Beogradu govorio o razlici između doživljaja i teorije. Doživljaji dolaze iz tela, i u njima se nalazi odraz određene životne istine i autentičnosti, dok teorije dolaze iz uma i često su samo obični mentalni fabrikati, površni, ograničeni i često sasvim pogrešni. U onoj meri u kojoj ti impulse iz tela, senzacije, bolovi, nisu u punoj meri osvešćeni i pravilno shvaćeni, te uzeti u obzir u smislu nekih promena ili primene određenih preventivnih tretmana, dolazi do njihovog jačeg “glasnijeg” ispoljavanja, “vriska”, u vidu zdravstvenih problema i poteškoća. Ovaj ponovni fokus na telo, nas može za trenutak vratiti u period tranzicije naše civilizacije, kada se iz tzv. “mračnog srednjeg veka” stupalo u period renesanse i prosvetiteljstva, kada dolazi do značajne promene i gde se umesto dotadašnjeg, magijskog i astrološkog usmerenja čoveka, prelazi u racionalnost, što dovodi do napretka u nauci i umetnosti. Istovremeno, i do odsecanja od čovekovih dubljih korena i potiskivanja i prekida sa najdubljim razinama čovekovog bića.
U tom smislu, simbolizam i ritualni radovi, ezoterija u najširem smislu te reči, ima taj zadatak da nas ponovo poveže sa najdubljim slojevima sopstvenog bića, kako bi stekli potpuniju sliku, dublju realnost i pravu istinu o sebi, te o drugim ljudima i životu uopšte. Tim putem smo u prilici da se u većoj meri centriramo i integrišemo sa svojim psihološkim i duhovnim korenima, te tako “otesani” i ucelovljeni postanemo korisniji sebi i društvu. Tako bi i sama ova podela na “toplu” i “hladnu” masoneriju izgubila smisao, odnosno vratili bi se ponovo na Br. Damnjana Brankovića i njegove reči da je “suština masonerije sklad između mističnog romantizma i racionalizma.”
D.I.
Na Or. Zaječar,
12.03.6024. G.I.S.
- [1]. Nemanja J. Radulović “Ezoterična struja u srpskom i jugoslovenskom slobodnom zidarstvu”. Razvitak, LXIII/LXIX, br. 259-260, 2019. Beograd
- [2]. Isto
- [3]. Svečane besede održane na godišnjoj skupštini Velike slobodnozidarske lože Srba, Hrvata i Slovenaca, 25.3.1928. godine u Beogradu i Velike lože Jugoslavija, održane 23.3.1930. godine u Beogradu.
- [4]. Isto.
- [5]. Isto.
- [6]. Isto.