Loža “Svetlost Balkana” bila je prva masonska radionica koja je radila u Kraljevini Srbiji. Pred izbijanje Srpsko-turskog rata, 1876. godine, u Beograd je došao značajan broj dobrovoljaca, ljudi iz različitih krajeva Evrope, sa željom da pomognu Srbiji u predstojećim oslobodilačkim bitkama. Dobar deo njih činili su italijanski dobrovoljci, garibaldinci, koji su, 1875. godine, učestvovali u hercegovačkom ustanku. Prema pismima jednog od njih, advokata iz Bolonje Đuzepea Brodana, u njegovom odredu, koji je bio stacioniran u Beogradu bilo je Italijana, Belgijanaca, Francuza, Nemaca, Čeha i Norvežana. Odvojeni od ostalih bili su jedino ruski dobrovoljački korpusi. U Beograd su stigli i izaslanici različitih udruženja i društava, uglavnom Bugara i Poljaka, ali i delegata „Biblijskog društva“ čije je sedište bilo u Londonu. Iz Hercegovine je u Beograd, kao dobrovoljac – garibaldinac, došao i mason Jovan Zega, kasnije član lože „Svetlost Balkana“. On je bio u vezi sa Garibaldijevim saradnikom Paskale Macinijem i po njegovim uputstvima je aktivno radio na okupljanju dobrovoljaca za akcije na Balkanu. Zega je u Masonski savez primljen 1863. godine, a iza njega su ostala pisma u kojima je opisao svoj rad i masonsko delovanje u Beogradu.
Drugi učesnik i jedan od vođa hercegovačkog ustanaka „Nevesinjska puška“, koji se našao u Beogradu 1876. godine bio je vojvoda Mićo Ljubibratić, rodom iz Ljubova kod Trebinja. Prema navodima masona Srete Stojkovića[1] on je verovatno ušao u masonski savez kada i Zega, u dodiru sa italijanskim garibaldincima koji su bili dobrovoljci i u srpskom ustanku u Hercegovini, 1852 – 1862. godine, a koji je predvodio vojvoda Luka Vukalović.
Prema Miloradu Ekmečiću, vojvoda Mićo Ljubibratić je: bio veoma obrazovan i imao istaknut međunarodni ugled, izmedu ostalog i zbog toga što je izvesno vreme bio slobodni zidar kao Garibaldi i Bakunjin i neki njegovi naredbodavci u Beogradu. U vreme rata, garibaldinci će obnavljati ložu slobodnih zidara u Beogradu ali će pre biti da je Ljubibratić ušao u taj krug posle 1878. godine.[2]
Mićo Ljubibratić je pohađao klasičnu gimnaziju u Dubrovniku i kao đak se, 1857. godine, uključio u ustanak Luke Vukalovića, a rano je uspostavio veze sa oslobodilačkim pokretom u Italiji, osobito sa Garibaldijem.[3] Pri pokušaju da ustanak proširi na Bosnu, Ljubibratić je, marta 1876. godine bio uhapšen i interniran u Line, a potom u Grac, odakle se 15. marta 1877. godine vratio u Beograd. Kao što će se videti u daljem tekstu, loža „Svetlost Balkana“ konstituisana je 20. oktobra 1876. godine, a Ljubibratića svi istoričari srpske masonerije ubrajaju u jednog od njenih prvih ćlanova. Stoga ostaje otvoreno pitanje i vreme Ljubibratićevog ulaska u masoneriju. Izgleda da su Sreten Stojković i Vladimir Ćorović bili u pravu kada su Ljubibratićev ulazak u masoneriju vezali za vreme pre 1877. godine, jer se on tada u loži „Svetlost Balkana“ nalazi na stepenu majstora, što znači da je već pre toga bio mason. Ljubibratić je umro 1889. godine u Beogradu, a masoni su 1891. godine razmatrali mogućnost podizanja nadgrobnog spomenika ovom hercegovačkom vojvodi. Iz te godine sačuvana je arhitektonska tabla sa rada lože „Sloga, Rad i Postojanstvo“ koja beleži da su Braća ove lože prikupila i novčani prilog za nadgrobni spomenik Mići Ljubibratiću.[4] Štaviše, dve godine kasnije u istoj loži prikupljen je prilog za udovicu Miće Ljubibratića, čime beogradski masoni manifestuju bratsku solidamost prema porodici svoga člana i na najbolji način pokazuju, pored obaveze medusobnog pomaganja, i svoj humanitarni rad.
O počecima slobodnog zidarstva u Beogradu govori u svojim memoarima i Aleksandra Petrović-Majzner,[5] rodom iz Novog Sada. Gospođa Aleksandra je bila učiteljica, a 1857. godine udala se za Josifa Majznera, Čeha po rođenju, a revolucionara i borca za slobodu po opredeljenju. Došla je u Beograd 1864. godine i za vreme srpsko-turskih ratova (1875-1878) bila je veoma aktivna kao dobrovoljac. O tim dogadajima ostavila je detaljne zapise u svojim memoarima gde kaže:
Posle je došao jedan jezuita Karvin, koji je imao dužnost da probavi u Srbiji sedam godina i da ispita Srbiju i sve njene prilike te da može Srbiju upropastiti. On se rukopoložiti dao u Vlaškoj i bude iz Rusije preporučen na mitropolita Mihaila. Mihajlo mu da selo – naivni mitropolit – na Dunavu pri Vlaške 1877. godine, da vrši svoju misiju. On je došao u Beograd i tražio da se upozna sa mnom i čekaše dugo dok je meni mogao biti predstavljen. Reče mi da ga jezuiti šalju da stvori ložu u Beogradu. On uspe sa doktorom Poljikim[6] da nađe zainteresovane za ložu. Doktor Poljik beše u Beogradu opštinski lekar i vrlo human i poštovan čovek, pa kako beše iz otmene porodice jevrejske oženjen i imaše žena mu braću obrazovanu i bogatu, to je doktoru lako bilo imati lica za ulazak u ložu. Tada tražiše samo humana lica i moj muž beše pozvan da uđe u ložu. Ista se zvala ’Luce del Balkani‛. Karvin, pričalo se u bratstvu, beše od visoke aristokracije poljske i pripadaše nekom ordenu. Kad je bila po otvaranju lože večera, budem i ja zvata na istu. Doktor se vrlo trudio da ja na večeru dođem. Zbog slabosti odemo po večeri i domaćin mi prestavi Karvina. Sutradan dođe da mi vrati vizitu, i zamoli me da ga primim uveče istog dana. On mi se tada predstavi ko je u istini i rekne mi da ja otvorim žensku ložu i da ja budem majstor lože. I kaže mi kako je bio pop u selu i prelazio u Vlašku da se sastane sa svojim i da ga izveštava o svemu i da primi instrukcije.
Tada rekne da sam mu po mužu sestra i imam pravo na zaštitu i pomoć. ’Vi radite na oslobođenju Bugarske, Bosne i Hercegovine. Ne treba da ostanete u tami. Što se Bosne tiče ona mora potpasti pod Austriju, a nikako pod Srbiju. Srbija će skoro propasti, svakojako toga radi sam se u Srbiji bavio. Ona neće biti Pijemont balkanskim narodima, kao što se očekivalo, onesposobiće se da povede balkanske narode‘. Najpre kad sam govorila da sam dobrovoljka i besplatno sve radim što treba oko oslobodenja bugarskog naroda a i bosanskog i hercegovačkog, on me je hteo jezuitskim načinom zbuniti, no ja kao junak izdržah njegov prezir i ostadoh pri mojih nazorima. On posle zapita da’l sam u opasnosti i ja mu reknem da sam postojano u strahu. ’Sutra ćete dobiti rukavicu i samo je pokažite kad bi se u nuždi našli, pomoć će vam se učiniti, ne bojte se za život, nećete više biti u opasnosti. Ako vam treba materijalna pomoć, mogu vam pomoći. Ja sutra putujem u Rim i poslaću vam pomoć.‘
Iz ovih prikaza, kao i iz ostalih kazivanja slobodnih zidara i nekoliko sačuvanih zapisnika sa rada prvih srpskih slobodnozidarskih loža, zna se da je formiranju prve lože ”Svetlost Balkana“ prethodilo formiranje jedne lože garibaldinaca čiji je starešina bio Ićilio Dela Bona (Icillio Della Bonna). Radovi ove, u neku ruku vojne lože, koju su pored Italijana dobrovoljaca činio i jedan broj dobrovoljaca iz Belgije, Poljske i Francuske, održavale su se na Senjaku u dobrovoljačkom logoru, pod šatorom. Ova vojnička loža je radila do kraja decembra 1876. godine. Odlaskom većine njenih članova iz Beograda, ona se uspavala.
Loža „Svetlost Balkana“ počela je da radi 20. oktobra oktobra 1876. godine pod zaštitom Velikog Orijenta Italije, a njeni osnivači bili su Luiđi Joanini, italijanski konzul u Beogradu, i Ićilio Dela Bona, jedan od garibaldinaca dobrovoljaca.
Prema masonskim pravilima, ložu je moguće osnovati tek kada postoji najmanje sedam majstora masona, pa se može pretpostaviti da je prijem prvih članova buduće lože izvršen u vojničkoj loži, a nije isključeno da su neki članovi, kao i Jovan Zega, ranije bili primljeni u inostranstvu. Prvi starešina lože je bio lekar dr Marko Polak, a od 1879. do 20. decembra 1882. godine dužnost starešine lože obavljao je Mihajlo Valtrović, profesor arheologije na Beogradskom univerzitetu i upravnik .Narodnog muzeja.
Članovi ove lože, od osnivanja pa do prestanka rada, bili su:
- Aleksić Anta;
- Andelković Sreten, štampar;
- Antonijević Maksa, draguljar i zlatar;
- Antula Jovan, trgovac;
- Aren Sari, profesor francuskog jezika;
- Banković Tasa, rentijer;
- Bader Viljem, inženjer;
- Benedikt Albert, pečatorezac;
- Bogosavljević Andreja, ekonom;
- Bodi Božidar, direktor banke;
- Cindrić Đura;
- Davičo Hajim, konzul;
- Dela Bona Ićilio, garibaldinac, dobrovoljac u Srpsko-turskom ratu
- Draškoci Kornel, apotekar;
- Đaja Jovan, novinar, državni savetnik i ministar unutrašnjih dela;
- Joanini Luiđi, italijanski konzul u Beogradu
- Josimović Emilijan, arhitekta, urbanista i profesor Velike škole;
- Karastojanović Petar;
- Klidis Manojlo, industrijalac i trgovac;
- Kovačević Antonije, dekorater u Narodnom pozorištu;
- Lajhtag Natan, učitelj;
- Levenzoni Jakov, trgovac;
- Levenzoni Samuilo, trgovac;
- Ljubibratić Mića, vojvoda iz Hercegovačkog ustanka;
- Majzner Josif, pomoćnik upravnika Narodne biblioteke;
- Milovanović Đorde, slikar;
- Milićević Đorđe, hotelijer;
- Milutinović Dragutin, arhitekta, profesor Velike škole;[7]
- Mihajlović Mihajlo;
- Mihajlović Pavle, državni savetnik;
- Nenadović Đorđe;
- Nikolajević Svetomir, pisac, istoriča i političar, profesor Velike škole;
- Ozerović Haim, trgovac;
- Ogledić Emilijan;
- Polak Marko, lekar;
- Popović Vasilije;
- Popović Stevan – Crni, profesor Velike škole;
- Reševski Mihailo;
- Valtrović Mihajlo, arhitekta i arheolog, profesor Velike škole;
- Vuger Jovan, gostioničar;
- Ubavkić Petar, vajar;
- Velizarić Marko, clan Glavne kontrole i
- Zega Jovan, hemičar.
Kao što se može videti, većinu članova ove prve prave srpske lože činili su profesori Velike škole, bankari, industrijalci, trgovci, advokati i lekari. Prvi starešina lože „Svetlost Balkana“ bio je jevrejin dr Marko Polak, a njega je nasledio Mihailo Valtrović, profesor Velike škole.
Profesor Valtrović dao je veliki doprinos, kako radu ove lože tako i razvoju masonerije u Srbiji uopšte. Kao državni pitomac završio je arhitekturu na Univerzitetu Karlsrue, a po povratku u Beograd postaje profesor realke za tehničke predmete. Od 1875. je profesor Velike škole, a od 1881. godine dobija katedru arheologije. Kao upravnik Narodnog muzeja (1881 – 1895.) postavio je temelje njegovom razvoju, a godine 1882, vrši prva naučna iskopavanja u Viminacijumu. Bio je član, a zatim predsednik Umetničkog odbora Srpskog učenog društva, a od 1887. godine redovan član Srpske akademije nauka. Bio zapamćen i po svojim antisemitskim filipikama, odnosno po govorima u Narodnoj skupštini u kojima je napadao u to vreme projevrejski nastrojenu naprednjačku poslaničku većinu.[8]
Prostorije lože su se prvobitno nalazile u hotelu „Srpska Kruna“, ali se ubrzo, već u decembru 1876, loža preselila u zgradu na uglu i Zetske i Knez Miletine ulice u Beogradu.
Zgrada (prva sa leve strane) na uglu Knez Miletine i Zetske ulice
u Beogradu, u kojoj je od 1876. do 1881. godine radila loža “Svetlost
Balkana”
Na kraju radovi su držani u gostionici „Jelen“ koja se nalazila u zgradi poznatoj kao „Staro zdanje“ preko puta Sabome crkve.[9]
Iz nekoliko delimično očuvanih arhitektonskih tabli o radu lože „Svetlost Balkana“, moguće je donekle rekonstruisati neka osnovna pitanja kojima su se bavili njeni članovi. Za vreme trajanja srpsko-turskih ratova, a posebno posle srpskog poraza kod Knjaževca i Negotina, članovi lože su se istakli u pružanju pomoći postradalim krajevima i ljudima, kao i u uspostavljanju civilne vlasti u delovima koji su posle Berlinskog mira pripali Srbiji. U ovome se posebno isticao Mića Ljubibratić, koji se i kasnije, kada su minuli ratni vihori, nastavio da se bavi humanitamim aktivnostima.
U toku 1879. godine član lože, Albert Benedikt, predložio je: da se izvan prave masonerije ustanovi zasebna, ženska loža, kako bi se iskoristila i ženska saradnja na humanim ciljevima slobodnog zidarstva. Iste godine, na ritualnom radu održanom 13. decembra, Božidar Bodi je referisao o programu novog književnog lista koje bi bratstvo pokrenulo. Međutim, zaključeno je: da se stvar pusti svojim tokom, pa list nije ni pokrenut.[10]
Broj članova lože „Svetlost Balkana“ vremenom znatno se uvećao, pa je 1881. godine došlo do izdvajanja jednog dela bratstva i osnivanja nove lože, lože „Srpska zadruga“. Tome je predhodila i određena diferencijacija na srpskoj političkoj sceni tako da se bratstvo podelilo i prema svojim političkim opredeljenjima. Osnivanje nove lože, ali i bume političke prilike u Srbiji su krajem 1882. godine dovele zatvaranja lože pa je 20. decembra 1882. godine održan poslednji rad na kome je odlučeno da se loža uspava.
Namere, pretenzije i nade osnivača lože „Svetlost Balkana“ mogu se svesti na tri konstante, čiji se karakter preneo i na kasnije formirane srpske lože.
Loža „Svetlost Balkana“ samim svojim imenom, u duhu slobodnozidarske tradicije, pretendovala je da označi da ona, odnosno, masonerija u Srbiji, predstavlja svetlost slobodoumlja i oslobodilačkih ideja, koji su se tada u Srbiji pojavile i rasplamsale. Sve se to dešavalo u predvečerje rešavanja tzv. „Istočnog pitanja“, odnosno, mogućeg rešenja transformacije Turskog carstva i nove podele interesnih sfera velikih sila, pa je bilo realno da se ideje o oslobađanju od turske okupacije prošire iz Srbije na celo Balkansko poluostrvo. Italijanski masoni, pređvodeni Kavurom, Garibaldijem i Macinijem, koji su uspeli da vekovno rascepkane i razjedinjene italijanske državice okupe u ujedinjenoj Italiji, imali su nameru da, pomažući oslobodilačke težnje srpskog i drugih balkanskih naroda, pored Turske oslabe i Austrougarsku monarhiju radi prisajedinjenja Tirola Italiji. Osnivači lože „Svetlost Balkana“ su pretendovali da predvode isti takav, ali srpski oslobodilački i ujediniteljski pokret upravo u godini formiranja lože, kada je otpočeo i konačni oslobodilački rat Srbije protiv Turske.
U vreme formiranja i rada prve srpske lože u Srbiji se stvaraju i prve političke stranke, sa neminovnim rasplamsavanjem stranačkih sukoba i borbi koje su, 1883. godine rezultirale Timočkom bunom. Pristalice Timočke bune, i njeni kasniji glorifikatori, smatrali su je prelomnim političkim dogadajem za demokratsko i državno preuređenje Srbije, naglašavajući značajno učešće srpskih masona u njoj. Politički protivnici Timočke bune negirali su njen značaj, ali i značaj učesnika i podstrekača iz redova masona. Nesuglasice koje su se pojavile između članova lože po političkim pitanjima su, bez obzira na obavezu o odstranjivanju politike iz rada svake lože, dovele do podela među braćom i do njenog uspavljivanja.
Br. D.Č. „Mudrost“ Beograd
[1] Sreten Stojković: „Slobodno zidarstvo“, izadnje Lože „Pobratim“, Beograd, 1893. godine
[2] Milorad Ekmečić: „Ustanak u Bosni 1875-1878“, izdavač: Službeni list SRJ, 1996. godine
[3] Hamdija Kapidžić: „Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine u XIX vijeku”, izdavač: „Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine“, 1956. godine
[4] Arhiv jugoslavije, Fond 100. Masoni
[5] Na memoarima je datum 2. avgust 1896. godine.
[6] Doktor Marko Polak, prvi starešina lože „Svetlost Balkana“.
[7] Milutinović Dragutin je primljen u Ložu kao lufton, sin Sime Milutinovića – Sarajlije. Šire je poznat kao projektant Beogradske železničke stanice, 1884. godine
[8] Andrija Radenić, „O masoneriji i masonima u Srbiji – mit i stvarnost“, Istorijski časopis, knjiga 42/43 1995-1996, Beograd, str. 191
[9] Danas se na tom mestu, u Ulici kralja Petra I nalazi stambena zgrada.
[10] Arhitektonske table sa radova u loži, Arhiv Jugoslavije, Fond 100 – Masoni.