Istorija Slobodnog Zidarstva na na prostoru Srbije datira još od kraja 18. veka i čvrsto je povezana sa buđenjem srpskog naionalnog bića, borbom za samostalnost i opšti društveni i ekonomski napredak. Zato je posebno interesantna priča kako je došlo do stvaranja Vrhovnog Saveta i Velike Lože Srbije.
Početkom dvadesetog veka u Beogradu su radile tri Lože – “Pobratim”, “Ujedinjenje” i “Šumadija”, a nešto kasnije je probuđena Loža “Sloga, Rad i Postojanstvo”. Za to vreme u Nišu je radila Loža ”Nemanja”. One nisu radile pod zaštitom istih Velikih Loža, ali su održavale određene neformalne kontakte.
Presudan korak ka potpunom osamostaljivanju Slobodnih zidara u Srbiji i stvaranju Velike Lože, predstavljalo je antisrpsko držanje Simboličke Velike Lože Ugarske tokom takozvane aneksione krize, pod čijom zaštitom su radile Lože ”Pobratim” i ”Nemanja”. Austro – Ugarska monarhija je još od 1906. kovala planove za prisajedinjenje Bosne i Hercegovine. U takvoj situaciji i srpski Masoni su bili poneseni nacionalnim idealima i zatražili pomoć od Simboličke Velike Lože Ugarske, ali ona je odbijena sa obrazloženjem da je reč o političkom pitanju i da je mešanje u njega protivno Masonskim načelima. Reakcija na takav stav ugarske Velike Lože bili su zaključci Lože “Pobratim” doneti na radu od 10. oktobra 1908. godine. Ti zaključci su svedeni u pet tačaka i odnosili su se na zahtev Lože “Pobratim” da napusti zaštitu Simboličke Velike Lože Ugarske, da se proglasi za nezavisnu Slobodnozidarsku radionicu u Srbiji, da se o tome obaveste sve velike Masonske Institucije u svetu, da radionica radi samostalno i neposredno, kao i da se stupi u kontakt sa nezavisnim Ložama u Nemačkoj i ostvari direktna saradnja sa njima.
Takav radikalan raskid sa Simboličkom Velikom Ložom Ugarske bio je i povoljno tlo za formiranje Lože “Ujedinjenje”, koja je 1909. godine formirana pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske. Loža “Pobratim” pružala je punu podršku radu nove radionice. Posebno je intersantno da je upravo iz te Lože veći broj članova, u svojstvu civila, pristupilo organizaciji “Ujedinjenje ili smrt”, poznatijoj kao “Crna ruka”. Uloga te organizacije u događajima s početka XX. veka bila je veoma značajna za sva dešavanja vezana za istoriju Srpskog naroda. Njen osnivač i ideološki vođa je bio pukovnik Dragutin Dimitrijević Apis. Iako nema pouzdanih dokaza da je on bio član neke Slobodnozidarske radionice, nemačka obaveštajna služba se trudila sve do kraja Drugog svetskog rata da dokaže njegovu Masonsku pripadnost, ali nikada nije potvrđena njegova veza sa Masonerijom.
Loža “Pobratim” bila je majka Loža i za Ložu “Šumadija” koja je osnovana aprila i svečano osvećena 7. jula 1910. godine. Bez obzira na to što je “Pobratim” bio jedina radionica nepokrivena zaštitom neke Velike Lože i što je proglašena samostalnom radionicom uz podršku Velike Lože Rumunije, zajednički rad, planiranje aktivnosti i saradnja te dve Lože pokazivale su specifičan pristup srpskih Masona u odnosu na slobodne zidare i burne ekonomsko političke prilike u svetu tokom godina s početka veka.
Odmah posle odluka i odvajanja od zaštite Velike Lože Ugarske, Braća okupljena u “Pobratimu” preduzela su konkretne korake da dobiju pravo na samostalan rad. U tom cilju, pod zaštitom Velike Lože Rumunije, 1909. godine osniva se Kapitol (radionica na stepenima od 15 do 18 Škotskog Obreda Drevnog i Prihvaćenog) koje su pojedini članovi “Pobratima” dobili od Vrhovnog Saveta Rumunije. S obzirom na to da je Kapitol formiran marta, a da je mesec dana pre toga formirana Loža “Ujedinjenje”, očigledno je da su srpski Masoni težili potpunom osamostaljivanju i da su bili prvržrni jovanovskom tipu masonskih loža i formiranju nezavisne Velike Lože Srbije. Taj cilj su želeli da ostvare preko uspostavljanja institucija i organa u okviru škotskog obreda, pri čemu je za formiranje Velike Lože neophodan uslov da na prostoru koji ova Velika Loža pokriva rade najmanje tri radionice.
Iako je to bilo vreme neposredno pred balkanske ratove, zanimljivo je da je osim Vrhovnog Saveta Rumunije, pomoć u konačnom osamostaljivanju Masona u Srbiji nudio i Veliki Orijent Turske 1910. godine. Međutim, početkom 1911. godine Slobodni zidari Srbije se odlučuju da Velika Masonska vlast koja će obezbediti konačnu samostalnost bude Vrhovni Savet Grčke. Za formiranje Vrhovnog Saveta bile su pripravne tri Lože – “Pobratim”, “Ujedinjenje” i “Šumadija”, a postojala je i čvrsta veza sa Ložom “Ujedinjenje” koja i dalje radi pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske. Takva situacija potakla je srpske Masone da ponovo ožive rad, odnosno da probude Ložu “Sloga, Rad i Postojanstvo”. To je i učinjeno sredinom februara 1912. godine uz potpunu saglasnost Velikog Orijenta Italije pod čijom zaštitom je Loža i osnovana 1883. godine.
Prema istraživnju Zorana Nenezića koje je predstavio u knjizi ”MASONI U JUGOSLAVIJI 1764-1999”, Vrhovni Savet Grcke uvažio je molbu slobodnih zidara iz Kraljevine Srbije i na svojoj sednici od 11. septembra 1911. godine doneo je odluku o formiranju samostalne Velike Lože (od prvog do treceg stepena) i Vrhovnog Saveta Srbije (od cetvrtog do trideset i trećeg stepena).
Tako se i došlo do situacije da se tokom maja meseca 1912. godine održe u tri dana tri svečana rada (simbolički 3×3) koja su bitno odredila budućnost Slobodnog Zidarstva u Srbiji. Došlo je do interesantne situacije da je prvo formiran Vrhovni Savet, a nakon toga i Velika Loža Srbije.
Najpre je 9. maja 1912. godine specijalni delegat Vrhovnog saveta Grčke, Brat Cefalas, snagom svoje Masonske vlasti uzdigao na 33O Đorđa Vajferta, Svetomira Nikolajevića, Jovana Aleksijevića, Milutina Perišića, Dimitrija Jankovića, Petra Šrepalovića, Manojla Klidisa, Petra Pačića, Dimitrija Mijalkovića i Pavla Horstiga. Istog dana na zajedničkom radu Loža “Pobratim” i “Šumadija”, doneta je odluka da “Pobratim” koji je do tada radio kao nezavisna radionica od tada radi pod zaštitom Vrhovnog Saveta Srbije, a da Loža “Šumadija” zatraži samostalnost od uticaja Velike Lože Hamburga i stavi se pod zaštitu srpskog Vrhovnog Saveta. Sledećeg dana, na drugoj svečanoj sednici novoformiranog Vrhovnog Saveta, pročitan je grčki patent o formiranju Vrhovnog Saveta Srbije i izabran je Đorđe Vajfert za Suverenog Grand Komandera Vrhovnog Saveta i Velikog Majstora Velike Lože. Na trećem svečanom radu održanom 11. maja izabrani su i ostali Veliki Oficiri.
Konačno priznanje nezavisnosti srpskih Masona koji su odlučili da rade po Drevnom i Prihvaćenom Škotskom Obredu usledilo je na Internacionalnoj konferenciji Vrhovnih Saveta Škotskog Reda, održanoj sredinom oktobra 1912. u Vašingtonu, čiji je domaćin bio Vrhovni Savet Južne Jurisdikcije SAD. Do tog trenutka, sve Lože u Srbiji, osim Lože “Ujedinjenje”, koja je i dalje bila pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske, radile su pod zaštitom Vrhovnog Saveta Srbije.
Taj istorijski događaj koji je bitno opredelio razvoj Masonerije u Srbiji detaljno je opisan u zvaničnom mesečnom časopisu srpskih Slobodnih Zidara ”Neimar” u prvom trobroju koji je objavljeni za period od januara do marta 1914. godine.
Interancionalna Konferencija je počela sa svojim radom 7. oktobra 1912. godine, svega pet meseci od formiranja Vrhovnog Saveta Srbije. Pored domaćina Južne Jurisdikcije SAD, na konferenciji su bili prisutni i Vrhovni Saveti: Severne Jurisdikcije SAD, Kanade, Francuske, Švajcarske, Italije, Meksika, Kube, Argentine, Belgije, Brazila, Gvatemale, Čilea, Kolumbije, Dominikanske Republike, Egipta Grčke, Paragvaja, Perua, Portugalije, Španije, Turske, Urugvaja, Venecuele, Ekvadora …
Na toj konferenciji naš predstavnik Brat M. D. (pretpostavljam da se iza ovih inicijala krije ime Dimitrija Mijalkovića 33O) predao je akta koja se odnose na osnivanje Vrhovnog saveta Srbije i na dotadašnja priznanja od strane pojedinih Vrhovnih Saveta. Naknadno je morao da odgovori na pitanja koja su se odnosila na to koliko Loža radi pod Srpskim Vrhovnim Savetom, koliko ima masona u tim Ložama, od kada postoje pojedine Lože, čime se bave na svojim radovima, ima li mesta političkim pitanjima, koliko stanovnika ima u Srbiji, u kojim gradovima rade Lože…
Drugog dana počela je sednica bez prisustva našeg predstavnika. Nakon usvajanja odluke o saglasnosti sa osnivanjem Vrhovnog Saveta Srbije, čime je formalno priznato njeno postojanje, naš delegat je uveden na Konferenciju u svojstvu punopravnog člana. To je izvršio delegat grčke Brat Aleksandropulos držeći našeg predstavnika za ruku. Time je i simbolično prikazana bratska ljubav grčkog Vrhovnog Saveta koji je svojom Masonskom vlašću formirao Vrhovni Savet Srbije. Podsećam da je to bio period kada su na Balkanu četiri države, Srbija, Grčka, Bugarska i Crna Gora sklopile vojni savez s ciljem borbe protiv Otomanskog carstva i konačnog oslobađanja svojih teritorija od vekovnog ropstva. To je još jedan pokazatelj koliko je razvoj Masonerije bio prožet sa istorijskim dešavanjima na tom prostoru.
Vrhovni Savet Srbije je bio priznat na toj Konferenciji od 24 Vrhovna Saveta širom sveta, dakle od svih tada postojećih osim od tri vrhovna Saveta Velike Britanije koji nisu bili zastupljeni na Konferenciji i nisu uzeli učešće na tom skupu. Time je i definitivno završen rad oko osnivanja Vrhovnog Saveta Srbije, rad koji je (kasnije) doneo koristi Srpskoj masoneriji i Srpskom narodu.
Brat V. K. Loža „Nemanja“ Niš