Među svim narodima antike, gde su prefinjenost i kultura dali uzvišeni ton religioznom osećanju, postojala su dva sistema obožavanja: javni i privatni. Pojedini paganski bogovi imali su i tajno obožavanje, kome su mogli pristupiti samo oni odabrani i pripremlјeni ritualima, koji su se nazivali Inicijacije, a tajna služba bogu Misterija. Javno obožavanje bilo je zasnovano na politeizmu čiji su mnogobrojni bogovi i boginje bili često devijantne ličnosti zlobnog ponašanja. Nekima se molilo da pomognu a drugima da ne odmognu. Pružali su pre opravdanje za porok nego što su bili podsticaj i primer vrline. Tako se junak jedne priče sprema da zavede devicu tražeći opravdanje u Jupiterovom zavođenju Danaje i uzvikuje: “Ako je Bog, koji svojim gromovima potresa ceo univerzum, mogao izvršiti takav zločin, zašto to nebi mogao ja, običan smrtnik? “
Zlonamerno ponašanje bogova bilo je prepreka težnji ka čestitom i pobožnom životu: Paganska religija nije pružala ni nagradu posle smrti za dobra dela nego je nudila besmisleno trajanje u podzemnom carstvu duhova i senki. Ipak, sa napretkom i razvojem intelektualne kulture, pojedinni sveštenici, pesnici i filozofi su se zalagali za utešnu doktrinu o vaskrsenju i besmrtnom životu posle smrti, u stalnom uživanju, kao nagradu za životne nedaće i častan i uzoran život. Nužan rezultat razvoja takvih osećanja i pojmova svakako je bio osuda apsurdnosti politeizma. Ali, pošto je to bila narodna religija, lako je shvatiti da bi bilo koji otvoreni pokušaj njenog dovođenja u pitanje ili ismevanja bio veoma opasan. Ako neka religija, bilo istinita ili ne, postane narodna, ko god je osporava, sigurno će se suočiti sa fanatizmom i netolerancijom vernika.
Nove religiozne istine su stoga među paganskim narodima prikrivane i podučavane samo u tajnim društvima u koje se primalo uz ritual inicijacije, dok su nove doktrine skrivane ispod vela simbola čije je pravo značenje bilo razumlјivo samo posvećenima. Tajna društva u kojima su ispovedani i učeni principi nove teologije dobila su ime Misterije. Svaka zemlјa imala je sopstvene sa posebnim karakteristikama. U Egiptu su bile poznate Ozirisove, na Samotrakiju Kabirijske, gde je glavni heroj bio Atis, lјubavnik Kibele, koji je ubijen i vaskrsao, u Grčkoj, Dionizijske i Eleusinske, u blizini Atine, posvećene Demetri, u Siriji Adonisu, u Fenikiji Dioniziju i u Persiji Mitri, koje su poslednje nestale nakon dolaska hrišćanstva i rušenja politeizma. Iako su se razlikovale po imenu i pojedinim detalјima inicijacije, bile su veoma slične u opštem obliku i ideji. Nјihovo glavno učenje bila je doktrina o budućem životu posle smrti u kome bi trebalo da postoje nagrade za pobožan ovozemalјski život i kazne, umesto bescilјnog trajanja u podzemnom svetu duhova i senki. Umesto takvog posthumnog bitisanja one su nudile racionalno stanje besmrtnog postojanja u kome se duša pročišćava od zemnih ostataka tela i uznosi u život večni. Ukratko, sve to je bilo u istom duhu kao i hrišćanska dogma o vaskrsenju. Ali ovo učenje je u misterijama saopštavano u neobičnom i simboličnom obliku, što je ustvari dovelo do teorije da su one neka vrsta prototipa spekulativnog slobodnog zidarstva. Sve su bile sa ritualima punim dramatike sa nizom scenskih prikaza avantura nekog boga ili heroja, napadom koji su izveli neprijatelјi, smrću od njihove ruke, silazak u Had ili grob, posle čega vaskrsava kao smrtnik, besmrtna duša ili doživlјava apoteozu kao bog. Jedina bitna razlika između pojedinih Misterija bila je drugačiji bog ili heroj, čiji su smrt i vaskrsenje ili apoteoza predstavlјali predmet drame, tako da su se prikazi i njihov redosled prilagođavali doživlјajima glavnog junaka. Ali kod svih su zaplet i religiozna poruka bili isti.
Pošto su Misterije bili tajno društvo, čiji su članovi izdvojeni od drugih ritualom inicijacije, u ovakvom obliku organizacije, neophodno sredstvo odbrane, zaštite i izolacije, bila je svečana obaveza tajnosti, sa ozbilјnim kaznama za njeno kršenje, i određeni načini raspoznavanja poznati samo upućenima. Postojao je i progresivni redosled stepena, pošto se novom članu nisu odmah po inicijaciji saopštavale najveće tajne religioznog sitema. Misterije su bile podelјene u dve klase, male i velike, a pored toga postojala je preliminarna ceremonija, koja je bila samo priprema za one prave, tako da se potpuni proces prijema sastojao od tri dela ili koraka, što je one koji vole istraživanje analogija između antičkih i modernih inicijacija podstaklo da ih zovu tri stepena.
Prvi korak je nazvan lustracija ili proči-šćavanje vodom. Kada je kandidat bio spreman da bude primlјen u bilo koju od drevnih Misterija, odvođen je u hram ili na drugo mesto izdvojeno za svečanost inicijacije, gde je obavlјeno temelјno čišćenje tela vodom. To je bila priprema za prijem u Male misterije i predstavlјalo je simbolično čišćenje srca, odnosno moralno pročišćavanje, neophodno da bi kandidat primio tajno znanje. Neki tu nalaze analogiju prvom stepenu slobodnog zidarstva.
Sledeći korak u ritualima drevnih Misterija zvao se Inicijacija. Bilo je to izvođenje dramske alegorije, mita ili fiktivne istorije na kojoj je Misterija zasnovana. Kandidat je personifikovao događaje iz života, patnju i smrt boga ili heroja kome je Misterija posvećena, ili je sve to prikazivano pred njim.
Ovi živopisni rituali prilikom inicijacije predstavlјali su simboličko uputstvo, početna znanja religijskog sistema o kome su Misterije podučavale. Rituali Inicijacije su delimično bili izvođeni na Malim misterijama gde je predstavlјana samo alegorija smrti. One su bile uvod odnosno prvi deo Velikih, gde su oni izvođeni u potpunosti, odnosno prema teoretičarima koji istražuju analogije sa slobodnim zidarstvom odgovaraju drugom stepenu, pomoćnika.
Treći i poslednji korak ili stepen u Misterijama bio je Savršenstvo. To je bio krajnji cilј sistema. Nazivali su ga Autopsija što na grčkom ustvari znači viđenje sopstvenim očima. To je bilo sopštavanje u potpunosti kandidatu velike tajne Misterija, a oni koji vide poreklo Masonerije u antičkim Misterijama upoređuju ovaj završni korak inicijacije sa stepenom Majstora.
Misterije su bile ustanovlјene radi učenja i propovedanja dve teološke dogme, nepoznate i nepriznate u vladajućoj paganskoj religiji – vera u jedinog Boga i u besmrtnost duše u budućem životu posle smrti.
Egipćani su bili prvi od starih naroda koji su razvili civilizaciju i njene plodove i tu su osmišlјene prve Misterije koje su bile model za sve druge kod starih naroda. Najpoznatije su bile u slavu Ozirisa, mit o kome ima različite verzije. Po jednoj je bog koga ubija brat Set a po Diodoru Sikulu smrtni kralј koji posle ubistva koje je izvršio zli brat Tifon, potrage njegove supruge Izide za grobom i vaskrsenja postaje besmrtni bog što je simbolizovalo učenje o budućem životu.
Stradanja Ozirisa, njegova smrt, vaskrsenje i potom dužnost sudije mrtvih, čine osnove egipatske religije. One saopštavaju tajno učenje o budućem životu, a inicijacija u misterije Ozirisa bila je uvođenje u obrede religije Egipta. Ove rituale su izvodili sveštenici, a inicirani su i mnogi putnici iz drugih zemalјa, posebno iz Grčke. Pretpostavlјa se da su na taj način principi i opšti oblik Misterija preneti u druge zemlјe, iako su svugde nastale razlike u detalјima.
Od svih paganskih Misterija ustanovlјenih u antičkom svetu, najrasprostranjenije su bile Dionizijske. Postojale su u Grčkoj, Rimu, Siriji i celoj maloj Aziji. Među Grcima, a još više među Rimlјanima, rituali na Dionizijskim festivalima i Misterijama, su inscenirali njegovu smrt, potragu, kasnije otkriće tela i vaskrsenje.
Posle raznih pripremnih rituala, koji su nameravali da iskušaju hrabrost i izdržlјivost kandidata, predstavlјana je mistična smrt Dionizija, a cerominijal je nazivan afanizam. Sledio je izliv tugovanja i žalosti iniciranih sa ceremonijom sahrane kandidata, što se nazivalo pastos i čime se završavao prvi deo rituala inicijacije. Drugi deo, održavan u Velikim misterijama, počinjao je traganjem supruge Ree za njegovim ostacima što je predstavlјano scenama opšeg haosa i pometnje. Kada je potraga uspešno završena i kandidat ritualno ustao iz mrtvih, tugu su zamenjivali izlivi velike radosti i njemu je saopštavano tajno učenje Misterija o postojanju jednog jedinog Boga i o bemrtnosti duše koju čeka nagrada ili kazna u zavisnosti od ponašanja za života.
Vidimo sličnosti sa slobodnim zidarstvom u tajnom karakteru oba društva, upotrebi simbola, dramatičnom obliku inicijacije, podeli na stepene i tajnim metodama prepoznavanja. Mora se priznati da su ove analogije vrlo upečatlјive i, ako se posmatraju samo kao slučajnost, to bi bio zaista redak primer. Stoga nije iznenađujuće što je učenim lјudima bilo teško da nađu odgovor na pitanje: da li je savremena masonerija direktni i kontinuirani naslednik drevnih Misterija, čije je nasledstvo preneseno inicijacijama u Misterije boga Mitre, koje su najduže opstale, do šestog veka, ili su analogije između ova dva sistema nastale slučajno, u toku prirodnog procesa lјudske misli, koji je zajednički za sve umove i slede iz njegovog razvoj u simboličkim oblicima?
Misterije, kao učenje i propovedanje tajne filozofije, zabranio je car Justinijan u šestom veku, kada je ukinuo poslednje tragove paganske religije, prinošenje žrtava bogovima, kao i Aristotelov Licej i Platonovu akademiju, što mnogi istoričari smatraju definitivnim krajem Antičkog sveta. Imperatorov cilј je bio da cela država ima jednu religiju, Hrišćanstvo, koje je vera u jedinog boga sa obećanjem vaskrsenja, besmrtnosti duše i nagradi i kazni posle smrti tako da su antičke paganske Misterije postale nepotrebne.
Brat M. S. D.
Plemenita loža “Mihajlo
Pupin” Beograd