Posmatraču koji nikada nije učestvovao u radu neke masonske lože, ali i mnogim slobodnim zidarima koji počinju svoj rad u loži, često se čini da mali krug braće na vrhu hijararhije poseduje tajna znanja i skrivenu moć i ljubomorno ih čuva od novajlija. Iz tog ugla čini im se da ove tajne predstavljaju izvor ivanrednog uticaja i moći i da se otkrivaju samo izabranima. Prenose se iz generacije u generaciju, bilo da se radi o knjigama ili predmetima. Nekada se tu misli samo na privilegovano znanje a nekada čak i na kontrolu sila koje prevazilaze nauku i svakodnevno iskustvo. Posvećenost i poznavanje ovih tajnih znanja se smatra za upućenost u misterije slobodnog zidarstva. Međutim to je pogrešna upotreba ovog termina.
Pravo značenje reči „misterije“ za masone ide u dva sasvim druga pravca: ili se misli na ritualne drame i obrede izvođene u antičko doba ili se misli na najvažnije delove masonskih rituala presudne u napredovanju u kraljevskoj umetnosti. U oba slučaja iza ovog izraza krije se priča o nekoj vrsti simboličke smrti i uskrsnuća.
Da nastavimo ovaj tekst onako kako smo i počeli: od pogrešnog ka tačnom.
„Ruka misterija“
Već objašnjen, pogrešan pristup izrazu „misterije“ učinjen je i u romanu „Izgubljeni simbol“ autora Den Brauna. Već proslavljeni autor romana „Da`Vinčijev Kod“ u svojoj najnovijoj knjizi prepunoj akcije do detalja opisuje masonsku organizaciju u Severnoj Americi i zaplet bazira na pokušaju glavnog negativca da dođe u posed tajnog znanja koje čuva nekolicina posvećenih masona na čelu Vrhovnog Saveta Južne Jurisdikcije. Centalni artifakt oko kojeg se vrti priča je „Ruka misterija“ prikazana na slici:
Iako u „Izgubljenom simbolu“ autor u mnogim delovima romana veoma
tačno opisuje rad i okruženje u kojem rade severnoamerički slobodni zidari, sa „Rukom
misterija“ je preterao i duboko zašao u polje fikcije. Ne samo što nema ruke
koja ima opisanu natprirodnu moć, već se ovakav simbol ne koristi u masonskim
ritualima niti se pominje u tekstovima i masonskim knjigama.
„Ruka misterija“ se pominje u antičkim legendama o Kralju Solomonu. Radi se o predmetu koji simbolično govori o napredovanju pojedinca na putu saznanja. Šaka je ukrašena detaljima koji ukazuju na mnogobrojne prepreke i izazove koje treba savladati na putu ka prosvetljenju i dostizanju konačne mudrosti. Onaj ko na kraju bude razumeo i povezao sve simbole prikazane na „Ruci misterija“ doći će u posed neverovatne moći koja podrazumeva i sposobnost da uskrsne iz mrtvih.
Lepa priča ali na žalost, nije obuhvaćena ni jednim ritualom i nije deo masonske simbolike. Zato se vraćamo jednom drugom značenju izraza „misterije“, odnosno nastavljamo sa „antičkim školama misterija“.
Antičke škole misterija
Antičke misterije su ritualne drame izvođene u nekoliko nezavisnih škola u antičko doba. Zajednička karakteristika im je da su učesnike provodile koz neku vrstu smrti i uskrsnuća. Posmatrano iz ugla razvoja slobodnog zidarstva najinteresantnije su škole misterija nastale u starom Egiptu (smrt i uskrsnuće Ozirisa), staroj Grčkoj (iz mesta Eleusina u blizini Atine), Persji (misterije o bogu Mitri), nekadašnjoj Engleskoj (obredi druida kod Kelta) itd.
U starom Egiptu, kolevci savremene civilizacije, sveštenici su izvodili obred posvećenja zasnovan na sledećoj priči: Egipatskog kralja Ozirisa, muža kraljice Izide, ubio je njegov brat Set. Najpre ga je zatvorio u drveni sanduk i bacio u Nil. Oziris se ubrzo ugušio i danima mrtav plutao Nilom dok ga posle duge i mukotršne potrage nije pronašla Izida. Iako je sanduk dobro sakrila, tokom lova Set je sanduk slučajno pronašao i ugledao Ozirisovo mrtvo telo. Razbesneo se, iseckao ga na 14 komada i delove razbacao po pustinji da ih 4 vetra raznesu a neke delove tela bacio je u Nil, da se više nikad ponovo ne sastave. Izida se nije predavala i nakon nove duge potrage pronašla je sve delove Ozirisovog tela i sastavila ga uz pomoć koju joj je pružio Anubis. Sastavljeno telo zamotala je u zavoje i tako je nastalo mumificiranje.
Izida i njena sestra pretvorile su se u sokolice i počele da letele iznad mrtvog Ozirisovog tela. U jednom trenutku Oziris je oživeo i otvorio oči a Izida i sestra su se vratile u svoj normalni oblik. Izida i Oziris su pali jedno drugom u zagrljaj i te noći začet je Horus. Sutradan je Oziris ponovo umro, propisno je sahranjen kao kralj, a kada je stigao u kraljevstvo mrtvih njegov duh postao je gospodar Egipta i vrhovno božanstvo.
Tokom obreda posvećenih Ozirisu, Egipatski sveštenoci inicijanta su vodili kroz celu priču i terali ga da na svojoj koži iskusi stradanje, ritualno prođe kroz simboličnu smrt i na kraju odigra Ozirisovo uskrsnuće. Tokom ceremonije inicijantu su davana potrebna tumačenja a kao aktivan učesnik on je imao priliku da jasnije shvati poruke i bolje razume smisao priče. Na kraju je trebao da uvidi da nakon ovozemaljske smrti dolazi besmrtnost duše i da iako telo umre, duša nastavlja da živi večno.
Druga jedna škola mistrija koja je nesumnjivo izvršila veliki uticaj na moderno slobodno zidarstvo je kult Mitre. Mitra je bio Persijski bog i kako su tada Persijski bogovi povezivani sa zvezdama i planetama imao je istaknuto mesto kao bog svetlosti. Vrhunac slave i najviše poklonika Mitra je imao u vreme kada su Persijanci porobili Vavilon. Smatran je za zaštitnika vrline, istine i radosti života. Nakon propasti Persijskog carstva obožavanje Mitre nastavili su stanovnici Frigije (grad u današnjoj Anadoliji u Turskoj) i oko njegovog lika izgradili kult. Tu je nastao „taurobolijum“, obred krštavanja inicijanta u krvi zdravog mladog bika. Dolaskom islama u ovaj deo sveta mnoge religije i kultovi su nestali ali kult Mitre je preživeo i zahvaljujući manjim ili većim grupama posvećenih proširio se po celom svetu. Nije se ozbiljnije ustoličio u Grčkoj i Egiptu ali je zato nastavio da živi u Antičkoj Makedoniji, Severnoj Africi, Rimu a kasnije u današnjoj centralnoj i severnoj Evropi. Nakon procvata i velikog broja sledbenika u doba Rimske Imperije, dolaskom hrišćanstva Mitraizam je proglašen za najopasniju jeres i sistematski je iskorenjivan od V veka n.e. pa na dalje.
Centralna tema kulta Mitre je čovekova neprekidna borba sa silama zla. Po legendi Mitra je jednog trenutka sišao na Zemlju da organizuje i povede svoje vernike u konačnu borbu za pobedu vrline i pravde. Odlučujuća bitka odigrala se u jednoj pećini gde se Mitra sukobio sa vrhovnim duhom zla koji je uzeo oblik bika. Mitra je pobedio u toj borbi i vratio se nazad na nebo kao pobednički vojskovođa sila dobra. Svi obredi kulta Mitre vrte se oko ove teme. Obredi koji se izvode tokom rituala prepuni su inicijacija, raznih krštavanja a na višim instancama i zajedničkim obrocima tokom koji se jede posvećena hrana. Lože u kojima su se izvodili rituali kulta Mitre ličile su na pećine, obavezno je bio prisutan duboki reljefni prikaz Mitrine borbe sa bikom, a najvažniji obred je bio „taurobolijum“, tokom kojeg se inicijant praktično identifikuje sa Mitrom. Nakon progona kojem su pripadnici kulta Mitre bili izloženi, bratstvo se polako gasi. Na tragovima kulta Mitre u srednjem veku je nastao Maniheizam i još nekoliko srednjevekovnih kultova. Tako je drevna mudrost iz stare Persije preživela i dočekala trenutak nastanka savremenog slobodnog zidarstva. Mnogi klasici masonske misli smatraju da je slobodno zidarstvo direktni naslednik ovog kulta, i da je masonerija praktično nastavak ove drevne škole misterija.
Simbolična smrt i ponovno rađanje
Cilj rada u loži je duhovno usavršavanje, negovanje vrlina i težnja ka istinskoj mudrosti. Slobo-dno zidarstvo pokušava da nas nauči kako da izgradimo svoj svesni deo ličnosti i uspostavimo harmo-niju sa svetom koji nas okružuje. Kroz istoriju čovek je neprekidno težio da razume fizičke zakone prirode, objasni ih i stavi pod svoju kontrolu. Međutim, paralelno sa razumevanjem materijalnog sveta neprekidno je radio i na boljem razumevanju svog svesnog i duhovnog bića, tražeći odgovore na nekada teška i složena pitanja. Učeći nas o istini, moralu i etici slobodno zidarstvo nam omogućava da bolje razumemo druge ljude ali i Prirodu, Univerzum, kao i božanski dodir u svemu što nas okružuje. Šireći vidike i otkrivajući povezanost naše svesti sa znanjem i iskustvom drugih ljudi, dolazimo i do spoznaje o Tvorcu, večnom životu i kosmičkoj povezanosti duha i materije.
Veoma važan segment na tom putu izgradnje unutrašnjeg hrama je učestvovanje u ritualima koji u sebi sadrže elemente smrti i uskrnusća inicijanta ili već iniciranog slobodnog zidara. Škotski obred drevni i prihvaćeni obiluje alegorijama i događajima koji simbolično predstavljaju prekid sa dotadašnjim i početak novog života, praćeno podizanjem svesti i saznanja na jedan viši nivo. Tu leži i objašnjenje velike sličnosti slobodnog zidarstva sa antičkim misterijama. Istraživači su utvrdili da je moderno slobodno zidarstvo najveći deo simbolike vezane za ponovno rađanje, odlazak na drugu stranu svesnog i nazad, izlazak iz tame na svetlo i spoznaju Stvaraoca kroz uskrsnuće, preuzelo upravo iz antičkih misterija. Smatra se da je slobodno zidarstvo ne samo nastalo na nasleđu antičkih misterija, već da je ono zapravo jedna savremena škola misterija.
Pitanja koja muče slobodne zidare danas mučila su čoveka od postanka sveta. Univerzalnost i vanvremenska priroda tema vezanih za naše mesto u Prirodi, spoznaja Stvaraoca i razumevanje svesnog dela našeg bića mučili su i antičke mislioce kao što muče i nas danas. Za ovu vrstu problematike irelevantan je tehnološki napredak društva. Ne bi trebalo isključiti mogućnost da su na ovom polju neke druge civilizacije i neki drugi istraživači imali možda više uspeha nego što je to slučaj sa nama u XXI veku. Možda su tehnološki razvoj i besomučna trka za materijalnim dobrima skrenuli pažnju modernog čoveka sa puta rezvoja i istraživanja duhovnog dela naše prirode. Možda su neke druge kulture imale više uspeha i spoznale tajne za kojima mi danas još uvek tragamo. Možda su ta saznanja skrivena u drevnim misterijama i ostavljena posvećenima da ih čuvaju i prenose budućim generacijama. Možda ima istine u tvrdnji da se kroz slobodnozidarske rituale danas čuvaju i baštine dragocena saznanja i razumevanje suštine postojanja koje datira iz davnih vremena, kada su neki drugi ljudi uspeli da se izdignu iznad materijalnog sveta i dostignu apsolutnu božansku svest. Nakon prirodnih ciklusa, uspona, padova i raznih katastrofa danas smo opet robovi materijalnog sveta, sluge profita i tržišne ekonomije, udaljeni od rada na usavršavanju naše duhovne strane. Nije isključeno da su delove izgubljenog saznanja čuvali posvećenici negujući obrede drevnih misterija. U vremenima koja dolaze možda i uspemo da se vratimo na pravi put. U svakom slučaju, osnovni uslov je da vredno i strpljivo radimo na svom usavršavanju.
Slobodnozidarske misterije
Bilo je više pokušaja da se u masoneriji organizuje sistem viših stepena kroz koje bi se prizivale i razigravale antičke misterije. Jedan takav pokušaj je sistem nazvan „Egipatski obred“ nastao krajem XVIII veka zahvaljujući radu grofa Kaljostra (1743-1795), kontraverznog vidara, alhemičara, mistika i slobodnog zidara. Kasnije, Misraimski i Memfiski obred sebe predstavlja kao restauratora misterija starog Egipta.
Iako se danas ne upražnjavaju obredi koji su direktno preslikane antičke misterije izraz je ostao u upotrebi. Kao što je rečeno na početku, njime se najčešće označavaju dve stvari: ili su u pitanju tradicionalni rituali smrti i uskrsnuća ili se misli na vrhunske „tajne“ koje mason razotkriva tokom napretka u svom masonskom životu.
Tokom prijema u bratstvo pred kandidatom se razotkriva „misterija inicijacije“. Inicijacijom on napušta dotadašnji profani i započinje novi masonski život. Međutim, tek će vremenom shvatiti značenje svih simbola i događaja koje je iskusio tokom čina prijema u bratstvo.
Prilikom rituala tokom kojeg „pomoćnik“ postaje „majstor“, on aktivno učestvuje u predstavi gde tri radnika ubijaju Velikog Majstora gradnje hrama Kralja Solomona, Hirama Abifa. Učestvujući kao akter u ritualu budući „majstor mason“ simbolično umire i ponovo se rađa, otkrivajući pri tome „misteriju smrti i ponovnog rađanja“. Ukoliko nastavi da radi neprekidno i predano otkrivaće jednu za drugom i sve preostale misterije na putu ka konačnom prosvetljenju i spoznaji. Shvatiće da poznavanje masonskih misterija nije kontrola natprirodnih sila i posedovanje vanzemaljskih moći, već razotkrivanje tajni koje čine suštinu slobodnog zidarstva i ispunjenje svrhe zbog koje se praktikuje kraljevska umetnost.