Izuzetno kompleksan proces razvoja ljudske svesti traje dosta dugo i odvija se sporo. Arheološka istraživanja su uvek u toku, a najnovija otkrića (iz 2021. godine) nam govore o najstarijem primerku pećinskog slikarstva u Indoneziji, datovanog metodom ugljenikovog izotopa C14 na starost od čak 45.500 godina. Pećinsko slikarstvo čuva tajne o prastarim vezama između pisanih simbola (uglavnom geometrijskih oblika koji se javljaju kroz vizije prilikom izmenjenih stanja svesti) i atavističkih vidova duhovnosti i svojevrsnog kulta, poput šamanizma, animizma ili totemizma.
Međutim, kada je reč o civilizovanoj svesti, onoj koja više ne živi u pećinama i prilično odskače od stanovnika prirode koja ih okružuje, a koja se može dovesti u vezu sa prvim zvaničnim struktuiranim pismom, ona potiče iz oko četvrtog milenijuma p.n.e. Međutim, koreni analitičke psihologije kažu da nije samo svesni deo psihe taj kome je potreban adekvatan razvoj, već se u tom slučaju nikako ne treba zapostaviti i onaj nesvesni. Nesvesno je podjednako važno za razvoj čoveka onoliko koliko je i svesno. Ono će nama, ljudskoj vrsti, predstavljati večitu enigmu, nalik na prirodni svet oko nas i kosmos, te ma koliko je precizno proučavali, ne možemo ih u potpunosti definisati u strogim naučnim okvirima. Ono što znamo je da nesvesno podražava i komunicira kroz upotrebu simbola, te otuda njihova važnost. Čovek koristi reči i pismo kako bi struktuirao i ispoljio svoje misli i ono što se može jasno definisati razumom. Međutim, on koristi i predstave i simbole koje često nisu deskriptivne i konkretne. Neke prirodne pojave i dublji mehanizmi sveta u kome živimo su često apstraktni i neshvatljivi čulnim opsegom i logikom racionalnog uma, pa se čovek u percepiranju istih ne može osloniti na jednostavna objašnjenja. Kada su u pitanju pojmovi koji prevazilaze čovekovo razumevanje, on se mora osloniti na starijeg brata svog uma, odnosno, nesvesni um, te na komunikaciju putem simbolike. Svesna upotreba simbola ima veliki značaj za razvoj čovekove psihe, međutim, nesvesna upotreba simbola putem sanjanja je još važnija za čovekovu nutrinu i duh.
Gotovo paralelno sa razvojem pisma i korena razvoja strukturiranosti i civilizovane svesti, javlja se i simbol koji je tema ovog rada, negde sredinom četvrtog milenijuma (oko 3.500. godine p.n.e.), na Bliskom istoku. Pentagram (bukvalno značenje – pet linija) je predstavljen pomoću pet ravnih linija koje se međusobno presecaju ili pomoću jedne ravne linije, prelomljene pet puta (pošto se najčešće isrtava jednopotezno). Svojom grupisanošću, linije sačinjavaju pet oštrih uglova na krajevima, dok se u sredini formira petougao, odnosno pentagon. Osnovna forma simbola je nalik zvezdi sa četiri ravnomerno raspoređenih krakova i jednim koji ih nadvisuje.
U najstarijoj poznatoj verziji, u Mesopotamiji, za vreme perioda Uruk I-IV, simbol se javlja kao pečat grada-države Unuga (Uruk I), gde je uklesan na južnoj ulaznoj kapiji u grad. Smatra se da je drugi važni i veliki grad Ur, takođe imao pentagram za pečat, iako to nije zvanično potvrđeno neposrednim dokazima. Krajem četvrtog milenijuma p.n.e. oko 3.300-3.100. g.p.n.e. u dokumentima grada-države Uruk IV, pentagram je javlja prvi put u pisanom obliku, zapisanog u vidu klinastog pisma. Na osnovu trenutno poznatih podataka, definitivni značaj pojave pentagrama u gorenavedenim zapisima nije poznat. U kasnijim dokumentima klinastog pisma (oko 2.600. g.p.n.e.), pentagram se dovodi u direktnu vezu sa „nebeskom oblašću“ (zvezdano poreklo), kao i sa boginjom Ištar (nasleđena Inaana), na osnovu dokumenata svešteničke kaste, koja je štovana kao trostruka boginja. Pre svega, kao božanstvo ljubavi, seksualnosti i plodnosti; njen drugi aspekt je rat, gde je Ištar predstavljena sa krilima na leđima i oružjima u rukama; dok je treći aspekt nebeski, jer predstavlja planetu Veneru. Jedan od najpoznatijih mitova vezanih za Ištar je onaj u kome boginja bira mladog čobanina po imenu Dumuz za njenog ljubavnika. Par će kasnije biti povezan u ritualu pod nazivom „Sveti brak“. U mitu, Ištar putuje u podzemlje i ne dopušta joj se povratak nazad na površinu, sve dok ne ponudi Dumuza kao žrtvu. Tokom polovine godine, Dumuz se vraća na površinu zemlje, dok njegova sestra menja njegovu poziciju u podzemlju. Na ovaj način, Dumuz se rađa i umire kao božanstvo plodnosti zemljoradnje.
Nešto kasnije, oko 19. veka p.n.e. simbol pentagrama se javlja u Vavilonu, kod božanstva Marduka, štovanog kao vrhovno božanstvo, kralja bogova, za vreme jednog od najpoznatijih vavilonskih kraljeva, Hamurabija (koji je doneo čuveni „Hamurabijev zakon“). Marduk je održavalac čitavog Univerzuma, a čoveka je stvorio od svoje krvi. Predstavljen je kao gospodar života i veliki ratnik. Često je predstavljen sa sabljom ili sekirom u ruci, kako ubija rogatog zmaja, Tiamat, boginju mora (i u nekim verzijama njegova majka). Pentagram se čak ucrtava ikonografski, kao detalj na njegovoj odori. Hram posvećen Marduku je čuveni zigurat, podignut u pomenutom periodu, a koji slavni grčki istoričar Herodot pominje i opisuje u svojoj istoriji, što je kasnije poslužilo kao model za biblijsku zloglasnu Vavilonsku kulu.
Najstariji bramanski hinduistički spis iz 16. veka p.n.e., pod nazivom Rig Veda, koja se u prvom tomu bavi naukama o mantrama (vibracije koje sačinjavaju Univerzum) u sebi sadrži veliku Mahamritjundžaja mantru (za koju se tvrdi da može da odloži smrt). Njenu važnost pokazuje sam mit: Mrikandu je posvećeni sledbenik (Riši) boga Šive, koji ne može da ima potomstvo, ali se uzda u Šivu da mu podari decu. Nakon velike pokore njega i njegove supruge, Šiva se smiluje i podari im dete za koje je predskazano da će dete živeti samo do svog 16. rođendana. Roditelji odgajaju dete Markandeju kao najvećeg Šivinog sledbenika, naučili ga svim ritualima i mantrama, ali mu nisu saopštili njegovu sudbinu. Na dan kada je trebalo da umre, usled Šivinog rituala, Markandeja je osetio dodir Jame, boga smrti. U tom trenutku je zagrlio Šivalingam (Šivinu relikviju) i u dubokom zanosu izrecitovao Mahamritjundžaja mantru koja je privukla Šivinu pažnju. Šiva nije hteo da omete i smrt u izvršavanju svog zadatka, ali je hteo da spasi dete, te mu nije promenio sudbinu, već mu je zaustavio starenje, te je Markandeja ostao još dugo šesnaestogodišnjak. U središtu jantre (grafičkom prikazu mantre) Mahamritjundžaja mantre, nalazi se jasno i savršeno iscrtani pentagram. Povezuje se sa božanstvom Šivom. Takođe u Indiji, pentagram se javlja i na Lakšmi-Narajana jantri, u kojoj se povezuje sa drugim od velika tri božanstva, Višnuom.
Početkom 9. veka p.n.e. simbol se javlja i u Egiptu, u vidu nečega što se naziva Nefer Seba, a što je takođe okarakterisano kao morska zvezda (simboli su svakako slični). Simbol se nalazi kao dekoracija grobnica, a tumačen je kao simbol za izdržljivost koju duša mora da poseduje prilikom prolaska kroz kompleksne stadijume zagrobnog života. Takođe, on je mogao označavati vezu preminulih faraona sa zvezdama, čijim se postavljanjem unutar grobnice to i potenciralo. Kada je u pitanju predstava morske zvezde, to takođe ne sme biti olako shvaćeno, pošto je kult starog Egipta podržava nastanak sveg života iz vode, okeana, te se na taj način morska zvezda dovodi u vezu sa planetarnom matericom i nastajanjem sveg života. Nešto kasnije, on postaje simbol za Duat, večno kraljevstvo mrtvih, boravište ponovo oživljenog Ozirisa. Nakon toga se javlja i u natpisima vezanim za vrhovno božanstvo sunca Amon Ra, okružen Uroborosom, zmijom koja proždire sopstveni rep.
Inspirisani Masopotamijom i Egiptom, a možda i Indijom, u antičkoj Grčkoj, pitagorejska škola Misterija, na čelu sa samim Pitagorom, je koristila pentagram kao simbol matematičkog savršenstva, budući da se u odnosu proporcija pentagrama nalazi forma Zlatnog preseka. Spajanje vrhova krakova pentagrama dobija se pentagon, proporcija istih kao unutrašnji, dok se spajanjem temena unutrašnjeg pentagona u srcu pentagrama dobija obrnuti pentagram, istih proporcija kao i onaj spolja. Veza sa savršenstvom je takođe ogledana i u grčkom imenu, tadašnjem Pentalfom, s razlogom što je Pitagora u pentagramu video pet savršeno ukombinovanih slova A. Smatra se da su upravo grčki astronomi oni koji su zaslužni za opažanje Venerinog kretanja koje formira pentagram. Venera je druga planeta po udaljenosti od Sunca unutar Sunčevog sistema, a merenjem njenog ciklusa, rani astronomi primetili su da ona svojim kretanjem iscrtava gotovo savršeni pentagram, tako što svakih osam godina prelazi istih pet tačaka na zvezdanom planu Zodijaka. Tada se solarni, lunarni i sideralni kalendar poklapaju sa razlikom od gotovo par minuta. Na pet pomenutih ciklusa, tj. svakih 40 godina, Venera prelazi kompletan ciklus kojim formira rozetu, u čijem se centru nalazi savršeni pentagram. Najverovatnije je Pitagora upoznao simbol pentagrama tokom svog boravka u Egiptu i Vavilonu (oko 554-533. p.n.e.) i na početku je simbol bio nazivan Hugieia, što se grubo prevodilo kao „zdravlje“. Hugieia (Higija) je bila grčka boginja zdravlja, ćerka Asklepija boga medicine i lečenja, koja je u Rimu nasleđena pod nazivom Salus. Naziv Hugieia ima isti indoevropski koren reči kao i „viva“, „vital“, „bios“ i još neke čija se suština vezuje sa značenjem „život“. Hugieia je u školama Misterija korišćena i kao znak raspoznavanja, odnosno, tajni pozdrav. U pitagorejskom pentagramu se može videti i natpis Ugieia iznad krakova pentagrama U G I Ei A. Pitagorejski pentagram je prikazivan sa dva uspravna kraka (danas obrnuti pentagram) i predstavljao je doktrinu Pentemihosa. Pentemihos znači „pet odaja“ i delo je Pitagorinog učitelja i prijatelja Fereside sa Sirosa. Pitagora je takođe unutar pentagrama uviđao i metafizičku simboliku vladavine duha nad materijom, gde je vrh pentagrama glava čoveka, dok su četiri preostala kraka identifikovana sa četiri elemenata Univerzuma (vatra, voda, vazduh, zemlja).
Otprilike u istom periodu, sredinom i krajem VI veka p.n.e. osnivač Taoizma, duhovne doktrine velikog puta u staroj Kini, Lao Ce, formira svoje nadaleko čuveno delo, Tao Te Đing. tumačeno kao Biblija Taoizma. Vek kasnije, već formiran Taoizam, nalik na religiju i filozofski pravac, neraskidivo vezuje pentagram za pet elemenata Univerzuma i njihovo međusobno delovanje, gde su elementi voda, vatra, zemlja, metal i drvo povezani jedan sa drugim u konstantnoj interakciji. Drvo razdvaja zemlju, zemlja apsorbuje vodu, voda gasi vatru, vatra topi metal i metal seče drvo. Taoizam predstavlja življenje u skladu sa velikim putem zvanim Tao (kod nas poznat kao Jin i Jang). Tao je izvor, put i sačinjava ceo Univerzum oko nas. U pitanju je vrlo kompleksna doktrina koja varira u zavisnosti od podneblja u kome se praktikuje. Kombinuje filozofske zamisli, praktičnu doktrinu sa psihofizičkim vežbama, kao i kult koji uključuje raznoliki panteon i obožavanje predaka.
U keltskoj tradiciji i druidskim doktrinama koja se uglavnom baziraju na obožavanju prirode, pentagram se povezuje sa svetom prirodom broja pet. Keltska kultura se javlja u periodu oko I milenijuma p.n.e. i zauzimala je ogromnu teritoriju Evrope, koja se prostirala od Atlantika do Crnog mora. Pentagram je bio simbol boginje Podzemlja, bitke, rata i suvereniteta, Morigan. Ona je odlučivala da li će se ratnik vratiti iz bitke ili će ga doneti na oklopu. Njena pojava se najčešće vezivala za vrane. Većina današnjih neopaganskih tradicija (Vika i sl.) vezuju se upravo za keltsku interpretaciju ovih simbola. Kasnije, u ranom srednjem veku, Morigan se povezivala sa mitologijom kralja Artura, gde su je poistovetili sa Arturovom sestrom, čarobnicom Morganom Lafej.
Od IV do II veka p.n.e. u Jerusalemu, pentagram se javlja kao gradski pečat, dok se čak četiri vekova pre toga javlja i kao pečat fiskalne administracije u Judeji, kao vid sertifikata, odobrenja, koje se utiskivalo na posudama i pitosima. U starohebrejskom jeziku, koji ne sadrži samoglasnike, Jerusalem se pisao pomoću pet suglasnika JRŠLM, koji su se urezivali između stranica pentagrama. Do sada je identifikovano oko šest različitih tipova navedenih sertifikata-pečata. Jevrejska zajednica je pentagram izjednačavala sa pet knjiga Pentateuha, prvih pet knjiga Tore. On se u nekim verzijama javlja i kao pečat kralja Solomona, ali se glavna verzija ovog pečata ipak definiše u vidu heksagrama, pa o tome neću opširnije pisati. Međutim, Solomonov pentagram je svakako bio jedan od njegovih sedam korišćenih simbola. Okružen opisanom kružnicom i sigilima ispisanim unutar krakova i van njih, od kojih se najviše ističe Tetragramaton, naziv koji označava neizrecivo ime Božije (u Kabali dokumentovano kao Jod He Vau He), takođe i četvoropolni magnet (splet četiri elemenata u svojoj interakciji) i natpise Abdia, Ballaton, Ballony, Halliy, Halizza i Soluzen (gde svaka reč ima specifično ezoterično značenje).
Neposredno pre pojavljivanja hrišćanstva kao utemeljenog religijskog pravca, dolazi do pojave gnosticizma i to unutar judejskih okvira Sirije i Palestine (kasnije je rasprostranjeno gotovo čitavim Sredozemljem i Bliskim istokom). Koreni gnosticizma zapravo sežu još u prvom javljanju termina gnoza, u okviru Platonovih spisa, kao neposredno iskustveno duhovno znanje prosvetljenog čoveka. Kao sinkretička religija, gnosticizam je imao više struja i različitih aspekata, te se kombinuje sa hrišćanstvom, zaratustrizmom, mahinejstvom (adaptacija zaratustrizma i hrišćanstva), mandeizmu (manda – znanje) itd. Pored Hrista, gnostici veruju i u Abraksasa, Demijurga, Abatura itd. Oni su pentagram, odnosno pentakl, prvobitno vezivali za značenje duha, duhovnog. Verovali su da plamteća zvezda, tj. pentagram (identifikovali su ih kao jedno te isto) ima izuzetno snažan uticaj na magiju, ali i na noćno nebo.
U Japanu, unutar sistema pod nazivom Onmjodo (divinacijski okultni sistem nastao na osnovu taoističkog principa interakcije pet elemenata) pentagram se naziva Gobosei i predstavlja talismansku inkripciju koja služi za zaštitu od zlih sila. Sledbenici Onmjodoa veruju da međusobna suprotstavljena interakcija između pet elemenata Univerzuma može pružiti zaštitu pojedincu od svih negativnih sila. Gobosei se obično ucrtava u tradicionalne papirne amajlije, pod nazivom Ofuda. Njegova upotreba počinje u Heian periodu Japana (794-1185. g.n.e.) a njegova značajna primena bila je upotreba u vojne svrhe. Naime izvezen zlatnim i srebrnim koncem, Gobosei se nalazio ušiven na zvaničnoj ceremonijalnoj kapi podoficira imperijalne japanske armije. Razlog za ovu implementaciju je dvojak: prvi je taj što Gobosei nalikuje na procvetali cvet trešnje, dok je drugi taj što se na japanskom pismu, kanđiju, značenje Goboseia može dvostruko tumačiti – jedno tumačenje označava „otporan na metke“ dok drugo označava „zaštita od višestrukog zla“.
U jednom od poslednjih izgrađenih gradova majanske civilizacije, Tulumu, koji se nalazi u današnjem Meksiku, nalazi se prikaz majanskog pentagrama, koji se poistovećuje sa Venerom, a koji se klasifikuje kao asimetrični pentagram. Grad je bio na svom vrhuncu neposredno pre dolaska konkvistadora, negde u XIII veku n.e. U središtu pomenutog pentagrama se ne nalazi pentagon, već krug. Prošle, 2020. godine, objavljen je stručni rad koji predstavlja hipotezu o asimetričnom pentagramu kao glavnu šemu gradnje čitavog naselja. Izgradnja ulica i infrastrukture je čak i u srednjem veku zahtevala postojanje geometrijske mreže koja u gradovima Mezoamerike još uvek nije pronađena. Ista hipoteza je u sledećem radu povezana i sa još jednim majanskim gradom pod nazivom Tikal.
Pentagram je takođe bio povezivan sa pet prvih knjiga u Starom zavetu, veruje se da je korišćen kao simbol pre krsta u ranohrišćanskim pokretima. Tokom poznog srednjeg veka, pentagram je povezan i sa pet rana Hristovih, kao i sa pet osnovnih čovekovih čula. U književnom delu Ser Gavejn i Zeleni vitez, Gavejn kao zaštitu ima štit sa amblemom pentagrama na njemu, za koji nepoznati autor tvrdi da vodi poreklo još od doba kralja Solomona, te objašnjava da svaka od pet tačaka pentagrama predstavlja pet vrlina: Gavejnovo ovladavanje čulima i pet prstiju, Gavejnova vera u pet Hristovih rana, on svoju hrabrost dobija iz pet radosti koju je Marija dobila od Hrista i predstavnik je pet vrlina viteštva.
U istoriji romskog naroda, nomada poreklom sa indijskog potkontinenta, pentagram zauzima važno mesto. Etnologija Roma je prepuna natprirodnih pojava, tumačenja, magijskih ceremonija koji prožimaju svakodnevni život. Razne varijante divinacijskih sistema su usvojeni ili potiču iz romskih nomadskih tradicija, kao što su hiromantija, geomantija, gatanje kartama, kostima i sl. U romskoj tradiciji, čovek seče jabuku na dva dela, te tako dobija dva pentagrama, ona koje formiraju semenke. U svakom od pet vrhova pentagrama, nalazi se po jedno seme jabuke. Pentagram se naziva „zvezda znanja“ i povezuje se mitološki sa boginjom majkom Korom, koja je ekvivalent grčkoj Persefoni, boginji prirode i vegetacije.
U XI, XII i XIII veku, za vreme krstaških ratova, vitezovi Templari, bili su čuveni po svojim ratničkim manevrima, neverovatnoj disciplini i skromnosti, inovacijama vezanim za bankarstvo, uređenjem ekonomskog sistema, kultu koji se povezuje sa hramom kralja Solomona. Veliki broj fantastičnih informacija vezani su za njihov red, koji je takođe koristio pentagram kao simbol od izuzetne važnosti. Oni su otkrili primenu prirodnih formacija pentagona i pentagrama, te ih inkorporirali u svoju mističnu arhitekturu. Još uvek postoje grobovi u indirektnoj ili direktnoj vezi sa Templarima, koji na nadgrobnim spomenicima sadrže uklesane simbole pentagrama. Otprilike i neposredno pre samog kraja ovog uticajnog reda, crkva ih proglašava za jeretike i štovaoce Bafometa, za koga se takođe vezuje i pentagram. Bafometov lik se kasnije koristi u ezoteriji XIX i XX veka, a povezuje se sa obrnutim pentagramom i Satanom. Čuveni romantičarski okultista Elifas Levi (autor Transcedentalne magije, Masonskih legendi itd.), tvrdio je da ime Bafomet potiče iz kabalističkog koda, te da je od izuzetne važnosti za bavljenje magijom.
U istočnoj Srbiji, u okolini Knjaževca, u selu Ravna, nalazi se nekropola iz perioda ranog srednjeg veka X-XI vek n.e. pod nazivom Slog. Nekropola sadrži 140 grobova, od kojih 72 potiču iz ranijeg perioda, koji je opredeljen u kraj III i početak IV veka, dok su ostali grobovi datovani u period srednjeg veka. Nekropola se nalazi u blizini rimskog utvrđenja Timacum Minus, koje je datovano u period između I i IV veka n.e. Ravna je najstarije vojno utvrđenje u timočkoj oblasti, a značajno je po tome što je bilo administrativno središte rudarskog regiona, sa osnovnom delatnošću prerade rude bakra. Sa ove nekropole potiče prsten sa ugraviranim pentagramom, koji je u periodu ranog srednjeg veka najčešće korišćen kao magijski simbol i simbol za zaštitu onoga koji ga nosi. Prstenje je u srednjem veku čest nakit koji se nosi uglavnom na desnoj ruci, češće po jedan a ređe po dva, a mogli su ga nositi muškarci, žena i deca. Specifično prstenje, poput navedenog, pored simboličke, je najverovatnije imalo i magijsku svrhu.
U masoneriji, pentagram je bio poznat i pod nazivom „beskrajni čvor“, zbog svojih prepletenih linija. Zbog svojih geometrijskih svojstava, pentagram se u masoneriji koristi da simbolizuje Vrlinu i Dužnost. U ženskoj masoneriji, pentagram sa dva kraka okrenutim ka gore se koristi kao simbol istočne zvezde (Ištar, Astarte, Inaana). Takođe, kod njih svaki od pet krakova pentagrama simbolizuje jednu od biblijskih heroina. Ostala svojstva ovog simbola u masoneriji su korišćena u skladu sa prethodnim velikim civilizacijama i već pomenutim ranije u tekstu.
Od renesanse do danas pentagram je nadalje korišćen u svojim obnovljenim i reinkarniranim značenjima od strane alhemičara, okultista (u magijskom redu Zlatna Zora postoje veliki i mali ritual pentagrama, koji služi za magijsku zaštitu i jačanje duhovnih iskustava), hrišćana, bahaista (iranska religija nastala u 19. veku), vikanaca, satanista (obrnuti pentagram) pa i u popularnoj kulturi, čak i u politici (etiopska i marokanska zastava sadrže pentagram u sredini). Sa vremenom, mistika koja okružuje ovaj simbol ne jenjava, te se njegova snaga vremenom pojačava. Svakako, u različitim periodima i različitim oblastima, naizgled jednostavni simbol ima izuzetno kompleksnu primenu i upotrebu koje proističu iz istog principa arhetipske važnosti simbola. Završiću onako kako sam i započeo, civilizovana ljudska svest poseduje struktuiranu i definisanu misao koju izražava svesni deo psihe. Međutim, neshvatljivi haos nesvesnog, apstraktni mikrouniverzum još uvek čini veći deo naše svesti i on govori potpuno drugačijim jezikom. Ne poseduje čvrste ivice i uhvatljive obrise, ali nam njegove reči jače odzvanjaju u dubinama onoga što nazivamo čovečanstvom.